Pneuma Podcast #3 - Σύγχρονες τεχνολογίες και διαπροσωπικές σχέσεις

Γεια σας, κυρία Γαζή. Καλώς ήρθατε σε ένα από τα podcast της Pneuma. Χαιρόμαστε πολύ που θα είστε μαζί μας σήμερα.

Και εγώ σας ευχαριστώ για την πρόσκληση. 

Να είστε καλά. Το θέμα που θα συζητήσουμε σήμερα αφορά το πώς έχουν επιδράσει νέες τεχνολογίες στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι δημιουργούν σχέσεις. Οπότε, να ξεκινήσουμε με το πρώτο ερώτημα, το οποίο είναι: Με ποιον τρόπο έχουν αλλάξει οι διαπροσωπικές σχέσεις στην εποχή των smartphones και των social media;

Καταρχάς, να ξεκινήσουμε από το τι συμβαίνει με τα έξυπνα τηλέφωνα και τα smartphones. Έχουμε μία διαμεσολάβηση των σχέσεων, όχι μόνο των στενών, των οικείων σχέσεων, αλλά γενικότερα του τρόπου με τον οποίο επικοινωνούμε και σχετιζόμαστε με τους άλλους. Και στις φιλικές, αλλά και γενικότερα στις διαπροσωπικές σχέσεις. Ως εκ τούτου, ένα βασικό χαρακτηριστικό είναι η διαμεσολάβηση από την τεχνολογία. Επικοινωνούμε κυρίως μέσω γραπτών μηνυμάτων, άρα χρησιμοποιούμε πολύ τον γραπτό λόγο για την επικοινωνία. Ένα άλλο πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό είναι η απουσία του σώματος στην επικοινωνία.

Αναφερθήκατε στη διαμεσολάβηση, αλλά με έναν τρόπο και παλιότερα δεν υπήρχε διαμεσολάβηση στις σχέσεις των ανθρώπων; Δηλαδή, ιστορικά, για παράδειγμα, γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι ερωτεύονταν από γράμματα και συντηρούσαν και τις σχέσεις τους με αυτόν τον τρόπο. Αυτό δεν ήταν μία διαμεσολάβηση;

Ο έρωτας πράγματι, στην ιστορία των διαπροσωπικών σχέσεων, εμφανίζεται τον 15ο και 16ο αιώνα και έχουμε τη διαμεσολάβηση από τα γράμματα. Ωστόσο, ήταν διαφορετικές οι σχέσεις, διότι αυτό που γίνεται σήμερα είναι ότι αυτή η διαμεσολάβηση γιγαντώνει τον αριθμό των ατόμων με τα οποία σχετιζόμαστε. Η γιγάντωση προκαλεί έναν κατακερματισμό του τρόπου με τον οποίο σχετιζόμαστε και, άρα, μια δυσκολία στη δημιουργία δεσμών. Έχουμε μια ευκολία στο να έχουμε διαδικτυακές σχέσεις, αλλά μια δυσκολία στο να δημιουργούμε δεσμούς.

Πολύ ενδιαφέρον αυτό, και αφορά και το επόμενο ερώτημα με έναν τρόπο, καθώς λόγω των social media μεγάλο μέρος της επικοινωνίας πλέον είναι οπτικό. Το ερώτημα αφορά αν αυτή η οπτική επικοινωνία επιτρέπει τη δημιουργία ουσιαστικής σύνδεσης ή αν όλα αυτά με τις εικόνες είναι απλά ένας τρόπος να τραβάμε την προσοχή του άλλου με τις εικόνες που καθημερινά δημιουργούμε ή λαμβάνουμε.

Η θεωρία μας λέει ότι το άτομο παρουσιάζει τον εαυτό του με κάποιο τρόπο. Σκηνοθετούμε τον εαυτό μας. Με τα smartphones και τα έξυπνα τηλέφωνα, έχουμε τη δυνατότητα να παρουσιάζουμε και να σκηνοθετούμε διαφορετικούς εαυτούς σε διάφορα περιβάλλοντα, πλατφόρμες, δημιουργώντας έναν κατακερματισμένο εαυτό. Αυτό οδηγεί σε μία ρευστή ταυτότητα και μια δυσκολία να εστιάσουμε στον αληθινό εαυτό στο ποιοι ακριβώς είμαστε καθώς μέσα στην μέρα μεταφερόμαστε από το ένα ψηφιακό περιβάλλον στο άλλο και άρα από τη μια ταυτότητα στην άλλη. Και είναι πολύ γρήγορος ο τρόπος με τον οποίο γίνεται αυτή η μετακίνηση και όλο αυτό δημιουργεί μια γνωστική υπερφόρτιση και προβλήματα σε ότι αφορά την ταυτότητα.

Ανάλογα με το ποια πλατφόρμα χρησιμοποιούμε, μπορούμε να παρουσιάζουμε διαφορετικά τον εαυτό μας. Υπάρχει λοιπόν αυτή η ασυνέχεια, αυτό είναι το βασικό σήμερα, η δυσκολία που έχουμε να έχουμε μια συνέχεια σε ότι αφορά την αίσθηση με την οποία αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας.

Οπότε εφόσων έχουμε τη δυνατότητα να σκηνοθετούμε τον ίδιο μας τον εαυτό, γιατί αναφερθήκατε πριν στο πώς σκηνοθετούμε εμείς τον εαυτό μας, το πώς δημιουργούμε εμείς την εικόνα μας, είναι η εποχή που έχουμε την ευκαιρία να κάνουμε κάτι τέτοιο προς τα έξω. Αυτό μας επιτρέπει να έχουμε ισορροπία στη σχέση μας με τον εαυτό μας ή καταλήγουμε να βλέπουμε τον εαυτό μας μέσα από το φίλτρο που χρησιμοποιούμε, το φίλτρο που βάζουμε στις εικόνες μας, στα social media.. 

Θα σας πω τι μας λέει η έρευνα. Η έρευνα μας λέει το εξής: ότι ανεξάρτητα σχετικά με το πώς παρουσιαζόμαστε στον κυβερνοχώρο, εξαρτάται από το ποιοι είμαστε εκτός κυβερνοχώρου. Άτομα, για παράδειγμα, τα οποία είναι πολύ εσωστρεφή, είναι δυνατόν στον κυβερνοχώρο να εμφανίζουν μια εσωστρέφεια και μια μεγαλύτερη δυσκολία στο να διαχειριστούν ζητήματα της ταυτότητας. Άτομα τα οποία είναι περισσότερο εξωστρεφή μπορεί να είναι και περισσότερο εξωστρεφή στον κυβερνοχώρο, και παράλληλα να έχουν μια μεγαλύτερη ευκολία στο να διαχειρίζονται την ταυτότητα. Αυτό το οποίο είμαστε εκτός κυβερνοχώρου μας ακολουθεί και στον κυβερνοχώρο. Ωστόσο, ξαναλέω, είναι ο τρόπος με τον οποίο συνδεόμαστε εντός αυτών των χώρων που δυσκολεύει αυτό το οποίο είμαστε εκτός αυτών των χώρων. 

Βλέπουμε πια ότι υπάρχει, και χρησιμοποιείται ευρέως, η έννοια του ναρκισσισμού. Είναι κάτι το οποίο το συζητάει πάρα πολύ ο κόσμος και ακούμε και πολλούς να το χρησιμοποιούν με έναν τρόπο και ως χαρακτηρισμό, δηλαδή ειδικά πολλοί από τους νέους ανθρώπους να λένε «αυτός είναι νάρκισσος», «αυτός παρουσιάζει αυτά τα στοιχεία», σαν να έχει γίνει πολύ μέρος της ποπ κουλτούρας. Είναι ένα θέμα, λοιπόν, πολύ δημοφιλές τελευταία. Αυτό με τι πιστεύετε ότι σχετίζεται; Με το ότι επενδύουμε πάρα πολύ στην εικόνα μας για τα social media ή με κάτι άλλο; 

Να πούμε ότι ούτως ή άλλως βρισκόμαστε σε μία κοινωνία η οποία είναι εξατομικευμένη. Οι κοινωνίες της Δύσης είναι κοινωνίες εξατομικευμένες. Η τεχνολογία αυτή την εξατομίκευση την ενισχύει. Η κοινωνία ενισχύει να είμαστε μόνοι στον κυβερνοχώρο και να παρουσιαζόμαστε με διάφορες ταυτότητες, σε πλήθος συνδέσεων, με συγκεκριμένους τρόπους. Ως εκ τούτου, πράγματι, είναι μία έννοια η οποία είναι κακοχρησιμοποιημένη και κυρίως από αυτό το οποίο ονομάζουμε «pop psychology», δηλαδή τη δημοφιλή ψυχολογία. Ο όρος ναρκισσισμός είναι κακοχρησιμοποιημένος.Βλέπουμε τον ναρκισσισμό και από την ίδια την τεχνολογία, από το πώς η ίδια η τεχνολογία θέτει ορισμένα ζητήματα. Δείτε, για παράδειγμα, τη selfie. Η selfie, το γεγονός ότι η ίδια η συσκευή, το smartphone, μας δίνει τη δυνατότητα να αυτοφωτογραφηθούμε ανά πάσα στιγμή και να χρησιμοποιούμε φίλτρα για να προβάλλουμε μια εικόνα η οποία είναι ωραιοποιημένη, ως επί το πλείστον στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στον κυβερνοχώρο, είναι θέματα τα οποία ενισχύουν αυτή την ναρκισσιστική κουλτούρα μιας εξατομικευμένης κοινωνίας. Είναι συγκοινωνούντα δοχεία. Η τεχνολογία έχει παίξει πολύ σημαντικό ρόλο, και κυρίως αυτή η τεχνολογία, η τεχνολογία που δίνει το κινητό τηλέφωνο της αυτοφωτογράφησης. Σκεφτείτε ότι πριν από αυτό δεν είχαμε τη δυνατότητα να αυτοβλεπόμαστε. Μπορούμε να αυτο-υπάρχει δυνατότητα αυτοακρόασης όταν μιλάμε, αλλά δεν υπάρχει δυνατότητα να βλέπουμε τον εαυτό μας. Αυτό η τεχνολογία, το smartphone μας έδωσε τη δυνατότητα, και ύστερα το είδαμε και αργότερα στις πλατφόρμες με τις οποίες συνδεόμαστε διαδικτυακά, όπως το Skype, το Zoom κτλ., όπου βρισκόμαστε με άλλους και παράλληλα μπορούμε να βλέπουμε τον εαυτό μας να μιλάει. Αυτά τα χαρακτηριστικά δεν τα είχαμε πριν. Οπότε, ναι, έχουν ενισχύσει τον ναρκισσισμό και επιβεβαιώνεται με διάφορα ερευνητικά ευρήματα αυτό. 

Πολύ σημαντική η επισήμανση που κάνατε με το πώς διαφοροποιήθηκε η τεχνολογία και τα smartphones συγκεκριμένα σε σχέση με αυτό το κομμάτι. Όντως, από φυσικού μας δεν έχουμε τη δυνατότητα να δούμε τον εαυτό μας, και μπορούμε να το κάνουμε μέσα από αυτά. Αυτό, επειδή έχουμε τη δυνατότητα να πειραματιστούμε κιόλας εκεί μέσα, με έναν τρόπο, όπως αναφέρατε κι εσείς πριν, κάποιος ο οποίος είναι εσωστρεφής μπορεί να επικοινωνήσει, ας πούμε, στα social media. Σε σχέση με την εικόνα που αναφέραμε τώρα, σε σχέση με το κομμάτι του ναρκισσισμού, υπάρχει περίπτωση να ενισχύει την αυτοπεποίθησή μας; Ή δεν είναι κάτι το οποίο παίζει απλά ρόλο; 

Έχουν αναφερθεί τέτοιες περιπτώσεις. Έχουμε ερευνητικά ευρήματα που αναφέρουν τέτοιου τύπου περιπτώσεις, ότι ενισχύουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εξαιτίας του πειραματισμού που προσφέρουν, την αυτοεικόνα μας. Όμως, θα εστιάσω σε δύο ζητήματα. Το ένα είναι μία τελευταία έρευνα που μόλις κυκλοφόρησε. Είναι μία έρευνα που έχει γίνει στον αγγλοσαξονικό κόσμο και στην Αμερική. Είναι η πρώτη μεγάλη έρευνα που έχουμε σχετική με το θέμα και την εμφάνιση των μέσων και την εμφάνιση του smartphone, του έξυπνου τηλεφώνου. Τι μας λέει; Δείχνει ότι, ενώ είχαμε μία καμπύλη σε ό,τι αφορά την ψυχική υγεία, κυρίως των νέων, των παιδιών και των εφήβων, που ανέβαινε έως το 2008-09, ξαφνικά αυτή η καμπύλη αρχίζει να πέφτει. Αρχίζουμε να βλέπουμε να αυξάνονται ζητήματα που έχουν να κάνουν με την κατάθλιψη, ζητήματα που έχουν να κάνουν με τη δυσκολία διαχείρισης θεμάτων προσωπικότητας, ζητήματα τα οποία έχουν να κάνουν με αύξηση των αυτοτραυματισμών των νέων και των εφήβων, ζητήματα δυσκολίας σε ό,τι αφορά τις συνδέσεις με άλλους. Αυτό τοποθετείται ακριβώς τη στιγμή που εμφανίζονται και κυριαρχούν, κατά κάποιο τρόπο, τα κινητά τηλέφωνα και οι συσκευές αυτές, οι έξυπνες συσκευές που μας δίνουν όλο αυτό το παλμαρέ δυνατοτήτων να κάνουμε πράγματα με αυτές, να συνδεόμαστε με αυτές. Το άλλο, νομίζω, επειδή αναφερθήκαμε στο ναρκισσισμό, θα μπορούσαμε να ανατρέξουμε, γιατί η θεωρία πάλι μας βοηθάει να καταλήγουμε στα συμπεράσματα, στο μύθο του Νάρκισσου. Τι μας λέει ο μύθος του Νάρκισσου; Πότε ο Νάρκισσος καταστρέφεται; Πότε ο Νάρκισσος πνίγεται; Ο Νάρκισσος πνίγεται τη στιγμή που βλέπει τον εαυτό του μέσα στο ποτάμι. Δηλαδή, τη στιγμή, θα λέγαμε σήμερα, που βγάζει μία selfie, που βλέπει τον εαυτό του καθρεφτίζεται μέσα στον ποταμό, και τότε εξαφανίζεται, πνίγεται από τον αυτοθαυμασμό του. 

Αυτό περιγράφει και πολλά περιστατικά που έχουν γίνει ρεαλιστικά, ότι πολλοί άνθρωποι έχουν πεθάνει, όντως, για μία φωτογραφία τα τελευταία χρόνια. Το έχουμε δει αρκετά. Αναφέρατε πριν πέραν όλων αυτών των προβλημάτων, που όντως είναι γνωστά πια για αρκετές χώρες και αναφέρεται παντού ότι υπάρχει κρίση, ειδικά στις νέες ηλικίες, στην ψυχική υγεία. Αναφερθήκατε πολύ και στο κομμάτι ότι είμαστε μόνοι μας. Συνδεόμαστε συνεχώς αλλά, παράλληλα, είμαστε μόνοι μας. Υπάρχει πάρα πολλή μοναξιά. Τι θα μπορούσαμε να πούμε πάνω σε αυτό;

Φαίνεται σαν οι συνδέσεις αυτές που κάνουμε στον κυβερνοχώρο να μας δίνουν τη δυνατότητα να είμαστε κοινωνικοί. Φαίνεται πως αυτές οι συνδέσεις μέσω του κυβερνοχώρου να μας κάνουν περισσότερο διαθέσιμους σε ένα ευρύτερο κοινό, σε περισσότερους ανθρώπους, σε περισσότερες συνδέσεις, σε περισσότερους φίλους. Στην πραγματικότητα, αυτό που συμβαίνει είναι αυτό που είπαμε στην αρχή: ο κατακερματισμός μας σε πολλές συνδέσεις και, άρα, η δυσκολία δημιουργίας στενών δεσμών με συγκεκριμένα  άτομα. Αυτό είναι εξάλλου και το χαρακτηριστικό του ναρκισσισμού. Ο Νάρκισσος διατίθεται σε αυξημένο αριθμό σχέσεων, σε πλήθος σχέσεων, και προσπαθεί να είναι αρεστός σε ένα πλήθος σχέσεων, αλλά δυσκολεύεται να εισέλθει σε βάθος και να δημιουργήσει δεσμούς όταν παύει να διατίθεται σε περισσότερες σχέσεις. Σκεφτείτε το φαινόμενο το οποίο ονομάζεται "fear of missing out" (φόβος του να χάνεις κάτι). Το "fear of missing out", για να το πούμε και στα ελληνικά, είναι ο φόβος που μας διακατέχει όταν δεν συνδεόμαστε με συγκεκριμένες πλατφόρμες στις οποίες υπάρχουμε, υποδυόμενοι τους εαυτούς μας, φοβόμαστε ότι κάτι θα χάσουμε από αυτές τις συνδέσεις. Τι θα χάσουμε; Από το να βλέπουμε τι αναρτά ο ένας και ο άλλος στην πλατφόρμα, οι φίλοι μας, οι ακόλουθοί μας κτλ., να λαμβάνουμε likes, να κάνουμε likes, να κάνουμε σχόλια και να αλληλεπιδρούμε με αυτούς τους τρόπους. Τι χάνουμε στην πραγματικότητα; Και όντως χάνουμε εάν έχουμε φίλους με τους οποίους σχετιζόμαστε, δεν θα έπρεπε αυτά τα οποία χάνουμε να τα παίρνουμε έξω από αυτούς τους χώρους; Τι χάνουμε; Τι έχουμε αισθανθεί ότι χάνουμε; Τα post ανθρώπων με τους οποίους δεν συσχετιζόμασταν έξω από αυτούς τους χώρους

 Άρα ουσιαστικά είναι σαν να όλη η αίσθηση της σύνδεσης που έχουμε να είναι όλοι μέσα από κει, και όταν δεν έχουμε αυτόν, αισθανόμαστε ότι δεν μπορούμε να συνδεθούμε. 

Αισθανόμαστε ότι δεν μπορούμε να συνδεθούμε.Θα σας πω ένα παράδειγμα. Είχαμε μία συζήτηση χθες με φοιτητές στο πανεπιστήμιο, και μου έλεγαν τη δυσκολία τους πια να μείνουν μόνοι, να αναστοχαστούν, να σκεφτούν, και τη δυσκολία τους να μην χρησιμοποιούν το κινητό τηλέφωνο όταν βρίσκονται κάπου μόνοι. Αυτό καταλαβαίνουμε τι σημαίνει; Το να μην μπορούμε να μείνουμε μόνοι σημαίνει ότι έχουμε και μία δυσκολία στο να μπορέσουμε να αισθανθούμε και τα αρνητικά συναισθήματα που έχει η μοναξιά. Να αισθανθούμε συναισθήματα, να αναστοχαστούμε, να διαχειριστούμε αρνητικά συναισθήματα, και ζητάμε συνεχώς να είμαστε συνδεδεμένοι. Αυτή είναι η κοινωνία, η κοινωνία των συνδεδεμένων.Να είμαστε συνδεδεμένοι και να είμαστε σε μία συνεχή διαδικασία στην οποία διατιθέμεθα απέναντι σε άλλους. Καταλαβαίνετε ότι αυτό είναι πάρα πολύ κουραστικό για την ταυτότητα, γιατί είμαστε αναγκασμένοι να υποδυόμαστε ρόλους, και ρόλους σε διάφορα περιβάλλοντα. Αυτό δυσχαιρένει πάρα πολύ τη σύνδεση.

Kαι αναλωνόμαστε πάρα πολύ. Από την περιγραφή αυτό καταλαβαίνουμε.Θα ήθελα, επειδή αναφερθήκατε στη δυσκολία στο να μείνουμε μόνοι μας, να πάμε και σε κάτι άλλο. Με αυτές τις μορφές επικοινωνίας μας δίνεται πάλι αίσθηση ότι μπορούμε να επικοινωνήσουμε, αλλά στην πραγματικότητα δεν χρειάζεται να μετακινηθούμε. Άρα το σώμα μας δεν μας είναι απαραίτητο. Είναι ας πούμε μία ασώματη επικοινωνία, όπως μας την έχετε περιγράψει. Η απουσία αυτή σώματος συμβάλλει στο να αισθανόμαστε όλο και πιο μόνοι μας, γιατί χάνεται ένα μεγάλο μέρος ανθρώπινης επαφής, το οποίο είναι το σωματικό. Δεν έχουμε τη δυνατότητα πλέον να αγγίξουμε τον άλλον. Όχι ότι δεν την έχουμε καθόλου, αλλά δεν συμβαίνει τις περισσότερες φορές.

Η επικοινωνία μέσα από αυτά τα διαμεσολαβημένα περιβάλλοντα δεν έχει καταφέρει ακόμη να στήσει αισθήσεις σωματικές, δηλαδή μυρωδιές, αγγίγματα κτλ. Στόχος είναι να γίνει αυτό και ειδικά το metaverse και τα περιβάλλοντα της εικονικής πραγματικότητας σιγά-σιγά έχουν στόχο να επιτύχουν το σώμα. Όμως όλη αυτή η μορφή επικοινωνίας είναι η μη λεκτική επικοινωνία. Το κομμάτι το οποίο είναι σημαντικό στο να συνδεόμαστε, και το σώμα με την παρουσία του, το βιολογικό σώμα πράγματι δεν υπάρχει, συρρικνώνεται. Γι' αυτό χρησιμοποιείται ο όρος "μεταανθρώπινο". Χρησιμοποιούμε τον όρο μιας μορφής επικοινωνίας, η οποία είναι μεταανθρώπινη. Έχει σημασία που το λέω. Gιατί σε αυτή τη λογική, σε αυτή τη βάση, μπορούμε να κατανοήσουμε και την τεχνητή νοημοσύνη. Η τεχνητή νοημοσύνη αυτά τα χαρακτηριστικά έχει. Ενώ το metaverse θα λέγαμε ότι προσομοιώνει, προσπαθεί να προσομοιώσει περιβάλλοντα, η τεχνητή νοημοσύνη προσπαθεί να προσομοιώσει το ίδιο το ανθρώπινο σώμα μέσω μιας τεχνητής κατασκευής. Αυτοί οι κυβερνοοργανισμοί, όπως έχουν ονομαστεί στην κυβερνοψυχολογία, είναι οργανισμοί οι οποίοι είναι τεχνητοί. 

Οπότε το σώμα μας πλέον λειτουργεί σε μία υβριδική μορφή. Επειδή αναφερθήκατε στο metaverse, δηλαδή σε περιβάλλοντα εικονικής πραγματικότητας όπου δεν θα χρησιμοποιούμε το σώμα μας καθόλου και θα περιορίζεται σε μία εικονική αναπαράσταση, τα γνωστά avatar όπως τα λέμε, πώς αναμένουμε το metaverse να επηρεάσει την ανθρώπινη επικοινωνία περαιτέρω; Γιατί είναι κάτι που έρχεται σιγά-σιγά.

Το metaverse έρχεται πράγματι. Είναι περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας. Τα περιβάλλοντα εικονικής πραγματικότητας σήμερα τουλάχιστον, και η τεχνολογία αυξάνεται, εκτός από το ότι είναι τρισδιάστατα, έχουμε τη δυνατότητα μέσω της χρήσης κάποιων συγκεκριμένων εργαλείων, τα οποία φαντάζομαι συν τω χρόνω θα εξελιχθούν και θα γίνουν ακόμη καλύτερα, να έχουμε κάποιες αισθήσεις, να συνδεόμαστε με κάποιο τρόπο. Όπως ας πούμε να αισθανόμαστε κάποια πράγματα καθώς τα ακουμπάμε κτλ. Αυτό θα εξελιχθεί ακόμη περισσότερο. Οπότε αυτά τα περιβάλλοντα της εικονικής πραγματικότητας δεν θα εμπεριέχουν το βιολογικό σώμα, παρά μόνο ως avatar. Δηλαδή με τα avatar θα υπάρχουμε σε αυτά. Το βιολογικό σώμα θα αισθάνεται μέσω του avatar εξ αποστάσεως και μόνο στο σπίτι, κάπου στο οποίο δεν θα υπάρχει κάποιος άλλος. 

Ακούγεται σαν μια τεράστια αλλαγή... 

Ούτως ή άλλως, ο 21ος αιώνας, και ήδη έχει καθυστερήσει, επιφέρει μια τεράστια αλλαγή στην ανθρώπινη επικοινωνία, όπως την γνωρίζαμε. Είμαστε στην εποχή του μεταανθρώπινου και δεν είναι ούτε επιστημονική φαντασία, ούτε είναι κάτι το οποίο δεν είναι εδώ. Η τεχνολογία είναι εδώ. Αυτό που λείπει και δεν έχει ακόμη εξαπλωθεί είναι αυτή η τεχνολογία, αλλά και αυτό είναι θέμα χρόνου και πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι γι' αυτό. Γι' αυτό τα συζητάμε όλα αυτά και είναι σημαντικό να στεκόμαστε κριτικά απέναντι σε αυτή τη νέα κατάσταση. 

Αναφερθήκατε πριν και στην τεχνητή νοημοσύνη και είπατε μάλιστα ότι και η τεχνητή νοημοσύνη και το metaverse προσπαθούν με ένα τρόπο να προσομοιώσουν κομμάτια από τον άνθρωπο. Το metaverse προσπαθεί να προσομοιώσει περιβάλλοντα, ενώ η τεχνητή νοημοσύνη προσπαθεί να προσομοιάσει μέρη του εαυτού μας, το σώμα μας, οτιδήποτε προσιδιάζει στον άνθρωπο. Αυτή είναι μία άλλη τεράστια κοινωνική αλλαγή. Από εκεί, τι βλέπουμε; Τι αναμένουμε για τις ανθρώπινες σχέσεις, για το πώς επικοινωνούμε; 

Δεν νομίζω ότι είμαστε σε θέση ακόμη να καταλάβουμε τι αλλαγές πρόκειται να συμβούν. Συζητούμε για την τεχνητή νοημοσύνη λέγοντας ότι θα χαθούν κάποια επαγγέλματα. Αυτό θεωρείται δεδομένο. Σε ό,τι αφορά την ανθρώπινη σχέση, τον τρόπο με τον οποίο συνδεόμαστε, τι γίνεται στις περιπτώσεις όπου οι συνδέσεις θα γίνονται με ανθρωποειδή; Ποια είναι τα δικαιώματα των ανθρωποειδών, των ρομπότ δηλαδή; Συζητάμε για τα συναισθήματα που έχουν. Ήδη γίνεται μία συζήτηση για το πώς αισθάνονται. Αισθάνονται οι μηχανές; Έχουν συναίσθημα οι μηχανές; Τι βλέπουμε εμείς, τι επενδύουμε εμείς στη μηχανή; Συζητούμε για μηχανικούς συντρόφους. Έχουμε δει και ταινίες σχετικές που δεν απέχουν από την πραγματικότητα. Πώς θα είναι η ζωή μας με μηχανικούς συντρόφους; Θα τους επιλέξουμε; Σε κάθε περίπτωση ανοίγεται ένα εύρος ζητημάτων, τα οποία θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε στο πολύ άμεσο μέλλον. 

Sε σχέση με την τεχνητή νοημοσύνη. Αναφερθήκατε σε ψηφιακούς ερωτικούς συντρόφους. Άρα, θα δημιουργούμε σχέσεις με ρομπότ; Μπορεί να έχουμε αρχίσει να δημιουργούμε ήδη, και να μη μας είναι γνωστό. 

Δημιουργούμε ήδη σχέσεις με ρομπότ. Το cybersex δεν γίνεται μόνο με κάποιους συντρόφους, με σύντροφο ο οποίος βρίσκεται στην άλλη πλευρά της οθόνης ή στην άλλη πλευρά του κινητού. Γίνεται παράλληλα και με bots, τα sex bots. Τα sex bots είναι ρομπότ, τεχνητή νοημοσύνη, η οποία μέσω κειμένου — είναι κειμενική η σχέση — αναπτύσσεται σεξουαλικότητα ατόμου με το ρομπότ. Το ίδιο θα συμβεί φυσικά και με τα ανθρωποειδή, όταν πια θα βρίσκονται εκτός διαμεσολάβησης από τον υπολογιστή και θα μπορούμε να τα έχουμε σαν οικιακές συσκευές .Έχει όμως ενδιαφέρον να πω το εξής: Τα ευρήματα μιας πρόσφατης έρευνας μας λένε ότι όλη αυτή η ιστορία με την κατανάλωση πορνογραφικού υλικού, το γεγονός ότι οι άνθρωποι κάνουν πράγματα στο διαδίκτυο σε ό,τι αφορά το σεξ — άρα υπάρχει σεξουαλική πράξη διαμεσολαβημένη μέσα από το κινητό τηλέφωνο, με το sex bot ή το ανθρωποειδές το οποίο θα μπορούμε να έχουμε, όπως είπα, στο σπίτι — δεν γίνεται επειδή υπάρχει κάποιο αίτημα για να γίνει. Γίνεται απλά επειδή μπορούμε, επειδή μας δίνεται η δυνατότητα. Μας δίνεται μία δυνατότητα, και άρα τη χρησιμοποιούμε τη δυνατότητα. Δεν γίνεται γιατί υπάρχει κάποια ανάγκη να αντικαταστήσουμε κάτι το οποίο έχουμε. Αυτή είναι μία σημαντική διάκριση την οποία πρέπει να πούμε. Αυτή η τεχνολογία, κυρίως στην οποία αναφερόμαστε, δεν έρχεται για να καλύψει κάποιες ανάγκες μας. Υπάρχει ανεξάρτητα των δικών μας αναγκών και έρχεται έτσι ώστε να μας εντάξει σε μία πραγματικότητα, την οποία δεν νομίζω ότι θα τη ζητούσαμε ή την επιζητούμε. 

Mάλλον δεν θα τη φανταζόμασταν καν, θα έλεγα εγώ. Είναι δηλαδή, ουσιαστικά, σαν να λειτουργεί περιβάλλον διευκόλυνσης το οποίο κάπως μας αρέσει, ενώ μπορεί να μην το σκεφτόμασταν καν από πριν και καταλήγουμε να μένουμε σε αυτό. Δηλαδή, να μην αποζητάμε κάτι περαιτέρω, να μην αποζητούμε περαιτέρω την ανθρώπινη επαφή. 

Είναι διευκόλυνση ή απλά μας δίνεται και το χρησιμοποιούμε; Αυτά τα περιβάλλοντα, ας επιστρέψουμε λίγο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Έχουν χαρακτηριστικά. Είναι φτιαγμένα με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να είναι ελκυστικά. Είναι φτιαγμένα με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να δημιουργούν σχέσεις εξάρτησης. Είναι φτιαγμένα με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να επενδύουμε σε αυτά. Η Silicon Valley δεν έφτιαξε αυτά τα προϊόντα, τα οποία διέθεσε στην αγορά, χωρίς να έχει κάνει μια προηγούμενη μελέτη. Το ερώτημα, το οποίο θα πρέπει γενικώς να έχουμε στο μυαλό μας και θα πρέπει γενικώς να σκεφτόμαστε όταν χρησιμοποιούμε αυτά τα περιβάλλοντα, είναι: Τι κάνουμε σε αυτά τα περιβάλλοντα τα οποία δεν μπορούμε να κάνουμε εκτός αυτών των περιβαλλόντων; Και γιατί πρέπει να τα κάνουμε σε αυτά τα περιβάλλοντα και δεν τα κάνουμε έξω από αυτά τα περιβάλλοντα; Πώς ήταν ο κόσμος χωρίς αυτά τα περιβάλλοντα; Ήρθαν να καλύψουν κάποια ανάγκη μας; Όχι. Ήρθαν και τοποθετήθηκαν δημιουργώντας ανάγκες οι οποίες δεν προϋπήρχαν, και αυτό είναι σημαντικό κομμάτι αυτής της τεχνολογίας. Δεν συμβαίνει το ίδιο με την τεχνολογία πάντα ή με κάθε μορφή τεχνολογίας. Η τεχνολογία πολλές φορές έρχεται για να καλύψει ανάγκες τις οποίες έχουμε και να διευκολύνει το άτομο. Η συγκεκριμένη τεχνολογία δεν ήρθε για να καλύψει δικές μας ανθρώπινες ανάγκες. Ήρθε και συνηθίσαμε να υπάρχουμε μέσα από αυτήν, και αυτό είναι μια πάρα πολύ σημαντική διαφοροποίηση που πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας σε ό,τι αφορά αυτού του τύπου την τεχνολογία.

Τα social media, ως περιβάλλοντα εξάρτησης, όπως τα περιγράψατε πριν, η εξάρτηση έχει να κάνει με την ευχαρίστηση που μας δίνει η συνεχής ροή πληροφορίας που παίρνουμε. Ή επιβεβαίωση που παίρνουμε από την έκθεση του εαυτού μας εκεί. Το πώς αισθανόμαστε να μας ενδυναμώνει, ας πούμε, το κάθε "ξέρω γω like", το κάθε επιβεβαιωτικό σχόλιο. Η σκηνοθεσία του εαυτού μας που λέγαμε πριν, η παρουσίασή μας όπως θέλουμε. Αυτό είναι που δημιουργεί αυτή την εξάρτηση μας από εκεί;

Το γεγονός ότι έχουμε την αίσθηση ότι μπορούμε να κάνουμε τόσα πράγματα. Έχουμε την αίσθηση ότι μπορούμε να παρουσιάσουμε τον εαυτό μας ωραιοποιημένο. Πάντα παρουσιάζουμε τον εαυτό μας ωραιοποιημένο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Υπάρχουν και κάποια έτσι ενδιαφέροντα βίντεο που δείχνουν άτομα έξω από τα κοινωνικά δίκτυα και τι αναρτούν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Για παράδειγμα, μπορεί κάποιος να είναι λυπημένος ή κάποια να είναι λυπημένη και να αναρτήσει μια φωτογραφία όπου όλα είναι υπέροχα, ότι βρίσκεται σε ένα πάρτι, κ.τ.λ., η οποία φωτογραφία να είναι και πριν από μερικά χρόνια, ας πούμε, τραβηγμένη. Αυτό το χαρακτηριστικό των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ναι, δίνει κάποιες μορφές ικανοποίησης. Παράλληλα, όμως, δημιουργεί όλα τα προβλήματα τα οποία αναφέραμε στην αρχή. Τη δυσκολία μας να διαχειριστούμε ζητήματα τα οποία δεν μας είναι ευχάριστα και τα οποία, όμως, πρέπει, είναι σημαντικό για την εξέλιξή μας, για αυτό που είμαστε, να τα διαχειριστούμε έξω από τη διαθεσιμότητα και έξω από την παρουσίαση κάθε ιδιωτικής στιγμής στο μέσο κοινωνικής δικτύωσης.

Αναφερθήκατε πριν στην έρευνα για την πορνογραφία. Ακούμε πάρα πολλά περιστατικά σχετικά με revenge porn τα τελευταία χρόνια, σαν να έχει αυξηθεί ο αριθμός τους. Τι θα μπορούσαμε να πούμε πάνω σε αυτό; 

Αναφερθήκατε και εσείς στην αρχή σε συνοπτική επικοινωνία. Το revenge porn υπάρχει εξαιτίας του ότι αυτή η συσκευή, το smartphone, μας δίνει τη δυνατότητα ανά πάσα στιγμή να έχουμε πάνω μας μία φωτογραφική μηχανή. Ανά πάσα στιγμή να αποθηκεύουμε κάθε μορφή επικοινωνίας, είτε λεκτική (κειμενική, για να το πούμε σωστά), είτε οπτικοακουστική, είτε μόνο οπτική μέσω της φωτογραφίας. Αυτή η δυνατότητα καταχώρησης, αποθήκευσης κάθε ιδιωτικής στιγμής, κάνει πάρα πολύ εύκολη τη χρήση αυτών των δεδομένων προκειμένου να χρησιμοποιηθούν για εκδικητικούς σκοπούς. Όπως έλεγαν: "Scripta manent", τα γραπτά μένουν, ο προφορικός λόγος χάνεται, δεν τον κρατάμε. Ό,τι όμως είναι γραπτό -και εδώ δεν έχουμε να κάνουμε μόνο με γραπτό, έχουμε την κάμερα, η οποία τεχνολογία είναι πάνω μας και καταγράφει κάθε ιδιωτική στιγμή- αυτό καταλαβαίνετε πόσο εύκολο είναι και για revenge porn και για ζητήματα που έχουν να κάνουν με cyber bullying και για παραβίαση ιδιωτικών στιγμών. Πρώτα πρέπει να βλέπουμε τι ακριβώς δυνατότητα μας δίνει η τεχνολογία για να μπορούμε να καταλάβουμε. Δεν υπάρχει στον κυβερνοχώρο, στο διαδίκτυο, στη χρήση των smartphones, καμία δυνατότητα ιδιωτικότητας. 

Οτιδήποτε ανεβαίνει μένει. 

Μένει και τροφοδοτεί την τεχνητή νοημοσύνη. Μέσω των δεδομένων που εμείς αναρτούμε, τροφοδοτείται η τεχνητή νοημοσύνη και εξελίσσεται.

Ωραία, σας ευχαριστούμε πάρα πολύ για αυτή τη συζήτηση σήμερα, κυρία Γαζή.

Εγώ σας ευχαριστώ πολύ. 

Ανυπομονούμε να τα πούμε και σε κάποια επόμενη. Ευχαριστούμε πολύ.

Ευχαριστώ πολύ. Γεια σας.