Pneuma Podcast #2 - Η επίδραση του διαδικτύου στις γνωστικές λειτουργίες του εγκεφάλου

Κύριε Ρούσσο, καλησπέρα σας. Ευχαριστούμε αρχικά πάρα πολύ που δεχτήκατε την πρόσκλησή μας και είστε εδώ σήμερα. Λίγα λόγια για σας: διδάσκετε Γνωστική Ψυχολογία στο ΕΚΠΑ και τα τελευταία χρόνια είστε διευθυντής του πρώτου μεταπτυχιακού Κυβερνοψυχολογίας στην Ελλάδα. Γι' αυτό κι εμείς θεωρήσαμε ότι είστε ο πλέον κατάλληλος άνθρωπος για τη σημερινή μας κουβέντα. Το βασικό αντικείμενο της σημερινής μας κουβέντας είναι το διαδίκτυο. Η παρουσία του διαδικτύου καθημερινά στη ζωή μας είναι γεγονός και μπορούμε να πούμε ότι αυτή η συνεχής παρουσία του αποτελεί μια πολύ μεγάλη πρόκληση. Μια πρόκληση που επιλέξαμε να συζητήσουμε σήμερα είναι αυτή που μπορεί να υπάρχει στις γνωστικές μας διεργασίες, που είναι και το αντικείμενο έρευνάς σας. Οπότε, ξεκινώντας, θα θέλατε να μας πείτε κάποια λόγια τι εννοούμε όταν λέμε γνωστικές διεργασίες;

Ωραία. Καταρχάς να ευχαριστήσω πάρα πολύ για την πρόσκληση. Είναι μια πολύ σημαντική ευκαιρία το να μπορούμε να απευθυνθούμε ως ένα μεταπτυχιακό και ως ένα πρόγραμμα έρευνας στο ευρύ κοινό και να εξηγήσουμε στον κόσμο τι κάνουμε, με τι ασχολούμαστε. Κάνατε πάρα πολύ καλά που αναφερθήκατε στις προκλήσεις του διαδικτύου για τις γνωστικές διεργασίες και για το νου. Και για να απαντήσω στο ερώτημα τι εννοούμε όταν μιλάμε για γνωστικές διεργασίες, μιλάμε για όλες εκείνες τις διεργασίες του ανθρώπινου εγκεφάλου και του νου, ο οποίος λειτουργεί με βάση τον εγκέφαλο προκειμένου να αποκτήσουμε, να επεξεργαστούμε, να αποθηκεύσουμε, να χρησιμοποιήσουμε την πληροφορία και τη γνώση. Και βεβαίως, επειδή οι διεργασίες αυτές είναι πολλές και περίπλοκες, τα τελευταία 60-70 χρόνια περίπου, η έρευνα που γίνεται παγκοσμίως έχει αρκετά μεγάλο ενδιαφέρον, και πολύ περισσότερο τα τελευταία χρόνια με την ανάπτυξη του διαδικτύου και των προκλήσεων που αυτό φέρνει στο νου μας. Έχει ενδιαφέρον να συζητήσουμε αυτό το θέμα σήμερα.

Θα πάρω μία πρωτοβουλία λόγω προσωπικής έρευνας. Εγώ τώρα φοίτησα στο μεταπτυχιακό που αναφέρατε. Η έρευνά μου ήταν σχετική με τη μνήμη, οπότε θα ξεκινήσουμε από αυτό λόγω προσωπικής απασχόλησης. Θα μπορούσατε να μας εισάγετε στη γνωστική διεργασία της μνήμης λέγοντας κάποια λόγια για το ποιες είναι πραγματικά οι προκλήσεις που μπορεί να δημιουργεί το διαδίκτυο σε αυτή τη γνωστική διεργασία;

Ναι. Μία πολύ σημαντική αλλαγή που έχει φέρει το διαδίκτυο στην καθημερινότητά μας είναι το γεγονός ότι μας έχει φέρει κοντά ένα τεράστιο πλήθος πληροφορίας, το οποίο ολοένα και αυξάνεται. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα αυτή η πληροφορία, που είναι εύκολα προσβάσιμη από τον καθένα πλέον, εφόσον έχει έναν υπολογιστή με σύνδεση στο διαδίκτυο ή μία φορητή συσκευή, είναι βέβαιο ότι θα προκαλέσει, δεν μπορεί παρά να προκαλέσει επιδράσεις στον τρόπο με τον οποίο αναζητούμε την πληροφορία. Δηλαδή πλέον, εφόσον η πληροφορία είναι προσβάσιμη εύκολα, ένα πρώτο φαινόμενο που συναντάμε πάρα πολύ συχνά είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι πλέον δεν κάνουν τόσο μεγάλη προσπάθεια να συγκρατήσουν την πληροφορία, να τη μάθουν, αλλά επειδή γνωρίζουν ότι αυτή είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο, κάνουν το πάρα πολύ απλό: τη "γκουγκλάρουν", δηλαδή χρησιμοποιούν μία μηχανή αναζήτησης προκειμένου να την εντοπίσουν. Αυτός είναι ένας μηχανισμός φυσικός, δεν είναι κάτι πρωτόγνωρο. Δεν συνέβη τώρα που ανακαλύφθηκε το διαδίκτυο. Από τότε που ανακαλύφθηκε η γραφή, οι άνθρωποι ξέρουν ότι από τη στιγμή που κάπου είναι καταγεγραμμένη μια πληροφορία, άρα προσβάσιμη, δεν χρειάζεται να τη γνωρίζουν. Αυτό λοιπόν είναι ένας μηχανισμός πάρα πολύ φυσικός, τον οποίο όμως αρκετοί υποστηρίζουν ότι θα προκαλέσει προβλήματα στη μνήμη. Δηλαδή στο ότι θα γίνουμε εξαρτώμενοι από την ύπαρξη μιας ψηφιακής συσκευής δίπλα μας και θα έχουμε πρόσβαση σε αυτή την πληροφορία οποτεδήποτε το ζητήσουμε. Άρα, τι θα συμβεί; Θα μειωθεί η ικανότητά μας, κατά κάποιο τρόπο, να συγκρατούμε πληροφορίες στη μνήμη. Αυτή είναι μία πρόκληση. Μια δεύτερη πρόκληση είναι το γεγονός ότι πολλοί από μας, που χρησιμοποιούμε συχνά και καθημερινά το διαδίκτυο για να αναζητούμε πληροφορίες, είναι πιθανό να έχουμε την πλάνη της γνώσης. Δηλαδή να θεωρούμε ότι γνωρίζουμε κάτι, ενώ δεν το γνωρίζουμε. Μια τρίτη πρόκληση είναι το γεγονός ότι και μόνο η ύπαρξη μιας πρόσβασης στο διαδίκτυο, δηλαδή μιας συσκευής που είναι δίπλα μας, μας κάνει να αλλάζουμε τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφερόμαστε απέναντι στην επεξεργασία των πληροφοριών, στον τρόπο με τον οποίο αναζητούμε πληροφορίες. Αυτό όμως δεν πρέπει να θεωρηθεί ως ένα αρνητικό χαρακτηριστικό. Δεν είμαι από αυτούς που πιστεύουν ότι το να έχουμε πρόσβαση στην πληροφορία εύκολα και να μην τη μαθαίνουμε είναι απαραιτήτως κάτι κακό ή αρνητικό.

Αυτή ήταν η επόμενη μου ερώτηση. Γιατί αναφέρατε πολύ ωραία τις προκλήσεις, αλλά στο δικό μου το μυαλό σκέφτομαι ότι ναι, υπάρχουν αρκετά αρνητικά στην εύκολη πρόσβαση σε τόσο μεγάλη ποσότητα πληροφορίας που υπάρχει στο διαδίκτυο. Από την άλλη, αν δεν υπήρχε αυτή η πρόσβαση, όλα θα ήταν λίγο πιο δύσκολα. Δηλαδή θεωρώ ότι έχει και τη θετική μεριά. Οπότε, υπάρχει εν τέλει κάποια απάντηση; Είναι θετικό όλο αυτό; Είναι αρνητικό;

Θα έλεγα ότι αυτό για μένα είναι και θετικό και αρνητικό. Δηλαδή δεν μπορεί να μην έχει και αρνητικές συνέπειες και θετικές συνέπειες. Η βασική αρνητική συνέπεια που βλέπω είναι ότι όταν δεν έχεις πρόσβαση στην πληροφορία για κάποιο λόγο, δηλαδή δεν έχεις πρόσβαση στο διαδίκτυο μέσω του οποίου θα φτάσεις στην πληροφορία, είσαι ξεκρέμαστος. Δηλαδή εκείνη την ώρα δεν κατέχεις την πληροφορία. Άρα, αν είσαι "offline", όπως λέμε, προφανώς δεν έχεις πρόσβαση στην πληροφορία. Και το γεγονός ότι αισθάνεσαι αυτού του είδους την εξάρτηση –προσοχή, δεν μιλάω για εθισμό, μιλάω για μία εξάρτηση από το μέσο– προφανώς έχει συνέπειες στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρεται κάποιος. Αλλά, κατά τη γνώμη μου, ακριβώς επειδή μίλησα προηγουμένως για μια σειρά από διεργασίες που έχουν να κάνουν με την κατάκτηση και τη χρήση της γνώσης, το να αφιερώσουμε λιγότερη νοητική προσπάθεια για να μάθουμε την πληροφορία και περισσότερη για να την κατανοήσουμε, να τη χρησιμοποιήσουμε και μάλιστα να τη χρησιμοποιήσουμε για να πάρουμε μία απόφαση ή για να λύσουμε ένα πρόβλημα, είναι σημαντικότερο. Είναι προτιμότερη η χρήση του νοητικού μας δυναμικού για ανώτερες διεργασίες παρά για να προσπαθούμε να κωδικοποιήσουμε και να αποθηκεύουμε μια πληροφορία που εν πολλοίς μπορεί να είναι άχρηστη. Γιατί μην ξεχνάμε ότι οι πληροφορίες με τις οποίες ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή δεν ήταν πάντοτε χρήσιμες. Ήταν χρήσιμες για μια στιγμή, αλλά δεν ήταν χρήσιμες για τη ζωή μας γενικότερα. Άρα, δεν ήταν απαραίτητο να τις αποθηκεύουμε και να καταναλίσκουμε χώρο στη μνήμη προκειμένου να τοποθετείται αυτή η πληροφορία κάπου. Επίσης, δεν θεωρώ ότι είναι τόσο σημαντικό να εξασκούμε τη μνήμη μας στην αποθήκευση άχρηστων πληροφοριών.

Άρα, το διαδίκτυο είναι ένας τρόπος συγκράτησης πληροφοριών μη χρήσιμων, που δεν χρειάζεται να φορτώσουν γνωστικά τη μνήμη μας; Δηλαδή έχει αποφορτίσει τη μνήμη μας από πληροφορίες;

Όχι ακριβώς. Θα έλεγα ότι το διαδίκτυο λειτουργεί και το χρησιμοποιούμε πλέον πολύ στην έρευνα ως ένας τρόπος διαδραστικής μνήμης. 

Τι είναι διαδραστική μνήμη;

Η διαδραστική μνήμη είναι η μνήμη που χρησιμοποιούσαμε και πριν το διαδίκτυο. Η μνήμη στην οποία βασιζόμαστε, η μνήμη των άλλων, του άμεσου κοινωνικού μας περιβάλλοντος. Για παράδειγμα, όταν παίρνετε τηλέφωνο τη γιαγιά σας για να σας πει μια συνταγή που θέλετε να μαγειρέψετε και ξέρετε ότι η γιαγιά σας είναι ειδική σε αυτή τη συνταγή, εσείς δεν την κάνετε καλά ή δεν την έχετε μάθει, αλλά ξέρετε ότι η γιαγιά την ξέρει. Δεν μπαίνετε στη διαδικασία να την απομνημονεύσετε, ακριβώς επειδή ξέρετε ποιον να ρωτήσετε. Άρα ξέρετε ποιος κατέχει μια γνώση. Το ίδιο συμβαίνει και με το διαδίκτυο. Δηλαδή, έχει, διαθέτει πάρα πολλή πληροφορία. Μπορεί να είναι χρήσιμη. Μπορεί όμως να είναι να μου είναι η περισσότερη από αυτή στη συντριπτική της πλειονότητα. Μου είναι άχρηστη αυτή τη στιγμή. Σε 2 λεπτά μπορεί να μου είναι εξαιρετικά χρήσιμη. Αλλά όταν γνωρίζω ότι μπορώ να κοιτάξω το κινητό μου τηλέφωνο και να αναζητήσω με δυο-τρεις λέξεις κλειδιά την πληροφορία που χρειάζομαι, γιατί να τη γνωρίζω; Γιατί να προσπαθώ να τη μάθω; 

‍

Ναι, το καταλαβαίνω, βέβαια. Αυτό μου δημιουργεί ένα άλλο ερώτημα. Μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι μία πληροφορία έχει παγιωθεί; Ότι τη γνωρίζουμε; εφόσον είμαστε σε μία συνεχή επαφή με το διαδίκτυο πώς μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ξέρουμε μία πληροφορία; Την έχουμε κατακτήσει;

 Όπως είπα προηγουμένως, υπάρχει ένα φαινόμενο που λέγεται πλάνη της γνώσης. Δηλαδή, τα τελευταία χρόνια οι χρήστες του διαδικτύου εμφανίζουν αυτό το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό. Δηλαδή, πιστεύουν ότι γνωρίζουν κάτι επειδή το έχουν δει στο διαδίκτυο ή επειδή ενδεχομένως ξέρουν ότι μπορούν να το βρουν στο ή το βρήκαν κάποτε και μπορούν και τώρα να το βρουν στο διαδίκτυο. Αυτό δεν είναι, είναι πλάνη διότι δεν είναι πραγματικό. Δηλαδή, είναι μία αίσθηση η οποία δεν αντιστοιχεί με την πραγματικότητα. Η παγίωση μιας πληροφορίας στη μνήμη και μάλιστα αυτό που λέμε παγίωση του συστήματος της μνήμης και όχι η παγίωση σε νευρωνικό επίπεδο είναι μία διεργασία η οποία μπορεί να πάρει και δεκαετίες και είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων που έχουν να κάνουν με το πόσο συχνά χρησιμοποιούμε την πληροφορία. Για παράδειγμα, μετά από πολλές δεκαετίες που ασχολούμαι με ένα θέμα ως επιστήμονας, προφανώς κάποιες γνώσεις σε εμένα στη δική μου μνήμη έχουν παγιωθεί. Δεν μπορώ να πω το ίδιο για τους φοιτητές μου. Όσο καλοί φοιτητές και αν είναι και όσο και αν μελετούν. Γιατί; Γιατί δεν ασχολούνται, πρώτα απ' όλα, με αυτό. Ασχολούνται όσο διάστημα απαιτεί, ας πούμε, να εξεταστούν σε ένα μάθημα γνωστικής ψυχολογίας. Αλλά η παγίωση έρχεται με τη χρήση. Έρχεται ως αποτέλεσμα διαφόρων άλλων παραγόντων που έχουν να κάνουν με το ενδιαφέρον, με συναισθηματικούς παράγοντες και βεβαίως και κυρίως με το κατά πόσο αυτή την πληροφορία τη χρειαζόμαστε και τη χρησιμοποιούμε καθημερινά. 

Σωστά. Μας δώσατε μια πολύ ωραία εικόνα, πολύ συνοπτική, για την επίδραση του διαδικτύου στη μνήμη. Σκέφτομαι τόση ώρα πολύ τον εαυτό μου. Εγώ προσωπικά έχω επηρεαστεί πάρα πολύ. Δηλαδή, είναι τεράστιος όγκος πληροφοριών που δεν κοπιάζω καν να τον απομνημονεύσω. Έχω εκατοντάδες φακέλους στον υπολογιστή μου, αποθηκευμένες ιστοσελίδες. Επισκέπτομαι αυτές. Νιώθω μία σιγουριά, μου δημιουργεί μία σιγουριά το διαδίκτυο ότι ότι και να χρειαστώ το έχω αποθηκεύσει. Βρίσκεται εκεί. Μπορώ να γεμίσω τη μνήμη μου με πράγματα τα οποία δεν μπορώ να τα βρω εκεί. Εγώ έτσι το αντιμετωπίζω το διαδίκτυο. Οπότε ας προχωρήσουμε. Είναι μία γνωστική διεργασία της προσοχής. Έχω παρατηρήσει ότι εγώ, έχοντας μπροστά μου το κινητό μου ή κάποια ηλεκτρονική συσκευή, είναι πολύ δύσκολο να συμμετάσχω ενεργά και 100% σε μία συγκεκριμένη διεργασία, η οποία βρίσκεται εκτός διαδικτύου. Μου αποσπά πάρα πολύ την προσοχή. Οπότε το πρώτο μου ερώτημα είναι αυτό: μπορούμε, όσο το διαδίκτυο είναι παρόν, να είμαστε 100% συγκεντρωμένοι σε μία διεργασία, η οποία δεν το αφορά και συμβαίνει παράλληλα με την παρουσία του;

Μιλήσαμε στην αρχή για προκλήσεις. Μία από τις προκλήσεις του διαδικτύου είναι το γεγονός ότι μας έχει δημιουργήσει μία καινούργια πραγματικότητα. Και η πραγματικότητα αυτή είναι, πρώτον, πολλαπλά πολύ πλούσια, πολύ ενδιαφέροντα ερεθίσματα. Μην ξεχνάμε ότι το γνωστικό μας σύστημα αλληλεπιδρά με τον κόσμο μέσα από τα αισθητήρια μας όργανα. Προσλαμβάνει ερεθίσματα. Σωστά; Ένα πλούσιο, λοιπόν, σε ερεθίσματα περιβάλλον τι κάνει; Απαιτεί την προσοχή μας. Έτσι, μας ζητάει δηλαδή να εστιάσουμε την προσοχή μας σε αυτό. Το διαδίκτυο, σε αυτή την περίπτωση, είναι ένα πλούσιο σε ερεθίσματα περιβάλλον. Και βεβαίως έχουμε πάνω μας, γύρω μας, πάρα πολλές συσκευές, οι οποίες είναι όλες ενεργές, είναι όλες ανοιχτές και συνδεδεμένες με διάφορες εφαρμογές, με διάφορα κοινωνικά δίκτυα, μέσα από τα οποία μας έρχονται ειδοποιήσεις, πληροφορίες, ενημερώσεις. Οι οποίες τι κάνουν; Αυτές απαιτούν την προσοχή μας. Μην ξεχνάμε ότι πολλές από τις εφαρμογές, μέσα στις οποίες μπορεί να είμαστε, δηλαδή εγώ, μπορεί να είμαι αφοσιωμένος αυτή τη στιγμή στη μελέτη ενός άρθρου σε μία ιστοσελίδα και μέσα από την εφαρμογή αυτή να έρχονται ειδοποιήσεις σχετικά με κάτι που άλλαξε ή με μία άλλη εφαρμογή που απαιτεί την προσοχή μου, γιατί κάτι που έχω βάλει να συμβαίνει απαιτεί την προσοχή μου. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να συμβαίνει πολύ συχνά μέσα στην ημέρα, πάρα πολλές, εκατοντάδες, ενδεχομένως, φορές, απόσπαση της προσοχής από ένα νοητικό έργο που κάνουμε συνειδητά σε ένα άλλο, το οποίο επίσης απαιτεί την προσοχή μας. Ενδεχομένως εκείνη τη στιγμή κρίνουμε ότι είναι σημαντικότερο, στρέφουμε την προσοχή μας σε αυτό το δευτερεύον έργο, αφιερώνουμε κάποιο χρόνο σε αυτό και μετά πρέπει να επιστρέψουμε στο πρωτεύον, στο αρχικό. 

‍

Πόσο εύκολο είναι να επιστρέψουμε; 

Για κάποιους από εμάς, λίγους ευτυχώς, αλλά είναι ένα υπαρκτό ποσοστό, είναι δύσκολο, γιατί είναι ένας φυσιολογικός μηχανισμός, ένας μηχανισμός εγκεφαλικός, ας το πω έτσι απλά, ο οποίος απαιτεί τη στιγμή κατά την οποία αποσπάστηκε η προσοχή μας από ένα ερέθισμα σε ένα άλλο να επιστρέψουμε σε αυτό που κάναμε. Πόσοι από εμάς, δουλεύοντας στο διαδίκτυο, ψάχνοντας μία πληροφορία στο διαδίκτυο, μετά από κάποια λεπτά της ώρας διαπιστώνουμε ότι έχουμε βρεθεί να κάνουμε κάτι τελείως διαφορετικό από αυτό που ξεκινήσαμε, αλλά και από αυτό που μας απόσπασε την προσοχή αρχικά; Έτσι, έχουμε χάσει τον ειρμό, βρισκόμαστε σε κάποιο άλλο θέμα που μπορεί να είναι εξίσου ενδιαφέρον. Αυτό είναι, βεβαίως, μία σημαντική πρόκληση.

‍

Ναι, ξέρετε, τι δημιουργία μου προκλήθηκε; Πόσο εύκολο είναι να φύγουμε από αυτή την πρόκληση; Δηλαδή εγώ σκέφτομαι ότι σε μία συνθήκη, στην οποία έχω συνεχώς πάνω μου, συνήθως στην καθημερινότητά μου, έχω πάνω από δύο συσκευές, οι οποίες μου στέλνουν ειδοποιήσεις. Έχω σίγουρα το κινητό μου, το smartwatch, πιθανόν το laptop μου. Όλα αυτά ανοιχτά ταυτόχρονα και το κάθε ένα, έχω ειδοποιήσεις από YouTube, από μέσα κοινωνικής δικτύωσης, λογαριασμούς που ακολουθώ. Και να θέλω, δηλαδή, να εστιάσω σε μία δραστηριότητα η οποία βρίσκεται μέσα στον υπολογιστή μου, δεν μπορώ να αποφύγω όλες αυτές τις ειδοποιήσεις. Είναι επιλογή μου να τις έχω ενεργοποιημένες, αλλά δεν γίνεται και να μην τις έχω. Είναι πολύ περίεργο, νιώθω ότι δεν μπορώ να απομακρυνθώ.

Νομίζω ότι αυτό το αίσθημα, συμφωνώ απόλυτα, νομίζω ότι αυτό το αίσθημα το μοιράζονται μαζί σας εκατομμύρια εκατομμύρια χρήστες σε όλο τον κόσμο, γιατί αυτό που περιγράφεται λέγεται πολυδιεργασία. Multitasking. Δηλαδή, κάνουμε την ίδια στιγμή πολλαπλά νοητικά έργα. Έτσι, έχουμε την προσοχή μας στραμμένη σε πολλαπλά ανοιχτά παράθυρα. Η εμπειρία του κόσμου, η εμπειρία όλων μας είναι ότι μπορούμε να το κάνουμε.

Να κάνουμε ταυτόχρονα πολλά πράγματα;

Ναι.

Τα οποία είναι όλα, συγγνώμη σας διέκοψα, εντός του διαδικτύου;

Όχι απαραίτητα. Δυστυχώς, είναι ένα σύνηθες φαινόμενο που παρατηρούμε στους δρόμους, ας πούμε. Είναι πολλοί που οδηγούν ένα αυτοκίνητο και την ίδια στιγμή ένα μηχανάκι, ακόμη χειρότερα, και να κρατούν ένα κινητό τηλέφωνο με το οποίο συνεννοούνται με κάποιον για το πώς θα έρθουν, πού θα πάνε και δεν ξέρω κι εγώ τι άλλο. Αυτό λέγεται πολυδιεργασία. Δηλαδή κάνουν δύο νοητικά έργα: οδηγούν ένα αυτοκίνητο, προσέχοντας τα ερεθίσματα που βρίσκονται στο δρόμο γύρω τους και την ίδια στιγμή έχουν μία συνδιάλεξη με κάποιον άλλον. Όλοι μας έχουμε την εντύπωση ότι αυτό μπορούμε να το κάνουμε χωρίς κόστος.

 Ακριβώς γιατί το θέμα είναι σε ποιο από τις δύο διεργασίες έχεις αφιερώσει τη μεγαλύτερη προσπάθεια προσοχής. Δηλαδή, φαντάζομαι ότι είχαμε, και πρόσφατα, ένα παράδειγμα, οδηγώντας με το κινητό, σίγουρα, αν η προσοχή σου είναι περισσότερη στο κινητό, προφανώς δεν έχει θετικές συνέπειες.

 Όταν ανέφερα τον όρο κόστος, εννοώ κόστος στο χρόνο που χρειάζεσαι. Δηλαδή, μπορείς να κάνεις παράλληλα δύο νοητικά έργα. Ωστόσο, για να είμαστε ακριβείς, αυτά δεν συμβαίνουν παράλληλα. Συμβαίνουν μετακινώντας την προσοχή μας έστω και αστραπή από το ένα στο άλλο. Έτσι, το δεύτερο λοιπόν στοιχείο είναι το κόστος στο χρόνο. Όταν το κάνεις αυτό, μπορεί να κάνεις και τα δύο έργα, να ολοκληρώσεις και τα δύο έργα, αλλά αυτό δεν θα γίνει, το ίδιο γρήγορα όπως θα γινόταν για το καθένα από αυτά χωριστά. Το δεύτερο κόστος έχει να κάνει με κόστος στους πόρους, τους νοητικούς μας, την κόπωση του εγκεφάλου, αλλά και την προσήλωση που απαιτείται στο να κάνεις και τα δύο ταυτόχρονα, όπως είπα, παράλληλα το ένα με το άλλο. Και βεβαίως είναι και η ποιότητα του έργου. Αν προσπαθείς να γράψεις μία εργασία στο Word, στον επεξεργαστή κειμένου, και την ίδια στιγμή να παρακολουθείς το αγαπημένο σου podcast στο ραδιόφωνο με τα ακουστικά σου, προφανώς μπορεί να μπορεί να τα κάνεις και τα δύο. Είναι ενδεχόμενο να τα κάνεις και τα δύο. Όταν τελειώσεις όμως το  podcast πόσο έχεις προχωρήσει την συγγραφή της δουλειάς για την οποία ξεκίνησες. Δεν μπορείς να το κάνεις εξίσου σου καλά;

 Όχι, εγώ έχω πιάσει τον εαυτό μου γράφοντας κάτι και ακούγοντας κάτι άλλο παράλληλα, να φτάσω σε σημείο να γράφω αυτό που ακούω. Δηλαδή είχα φύγει εντελώς απ’ τη δραστηριότητα την οποία είχα ξεκινήσει και επειδή άκουγα κάτι και είχα εστιάσει πολύ σε αυτό, σε ένα άλλο θέμα έγραφα αυτό που ακούω. 

Σωστό. Ναι, συμβαίνουν πολλά ωραία και αστεία. Το χειρότερο είναι να προσπαθείς να κάνεις ταυτόχρονα πράγματα όταν το πρωτεύων έργο σου έχει κινδύνους όπως είπα προηγουμένως, να οδηγείς. Είναι ένα πεδίο στο οποίο γίνεται πάρα πολύ έρευνα τα τελευταία χρόνια. Δυστυχώς, παρά τα πολύ συγκεκριμένα ερευνητικά αποτελέσματα που έχουμε και τα οποία δείχνουν ότι είναι αδύνατον να οδηγείς ένα αυτοκίνητο και να χρησιμοποιείς το κινητό σου χωρίς κόστος, παραδείγματος χάρη στην ταχύτητα αντίδρασής σου σε ένα ενδεχόμενο κίνδυνο, παρόλα αυτά ο κόσμος το κάνει. Το κάνει πολύ συχνά, το κάνει καθημερινά. Επειδή δεν του συμβαίνει ένα ατύχημα, θεωρεί ότι δεν θα του συμβεί ποτέ.

Σωστά. Ναι, απλώς αυτό μου δημιουργεί έναν άλλον προβληματισμό. Εγώ όσες φορές έχω πει στον εαυτό μου ότι, πώς να σας το πω, ότι αυτό που κάνεις τώρα προφανώς δεν σε βοηθάει να εστιάσεις στη βασικής σου διεργασίας, στο βασικό σου στόχος, στη βασική σου εργασία και ούτω καθεξής, δεν έχω βρει τον τρόπο. Δηλαδή ποια είναι η λύση; Δεν μπορώ, δεν μου είναι εύκολο να αφήσω το κινητό μου τόσο. Δηλαδή χρειάζεται να βγάλω το κινητό απ’ το δωμάτιό μου αν με ρωτάτε κάποιες φορές, για να συγκεντρωθώ, ή χρειάζεται ο υπολογιστής μου να έχει μόνο το Word αν εστιάζω σε αυτή τη διαδικασία. Τίποτα άλλο. Ποια είναι η λύση; Πρέπει να μην κουβαλάμε τόσες συσκευές πάνω μας; Πρέπει να έχουμε απενεργοποιημένα τα social media; Γιατί και για μια κοπέλα στην ηλικία μου είναι, θα σας πω από εμπειρία, πρακτικά αδύνατο. Έχω δυσκολευτεί πάρα πολύ σε κάθε ιδέα περιορισμού. 

Ναι, κοιτάξτε, καταλαβαίνω ότι δυσκολία και επειδή η δικιά σας η γενιά έχει μεγαλώσει με αυτές τις τεχνολογίες που επιτρέπουν αυτή την πολύδιεργασία - η δικιά μου γενιά ξεκίνησε από μια εποχή κατά την οποία οι υπολογιστές έκαναν ένα πράγμα τη φορά, μόνο ένα πράγμα τη φορά. Δεν μπορούσαν να κάνουν παράλληλη επεξεργασία. Η αλήθεια είναι ότι σήμερα ο καθένας, όπως είπατε πολύ σωστά, έχει παραπάνω από μία συσκευές δίπλα του, μπροστά του. Θα έλεγα ότι πρέπει να βάλουμε προτεραιότητες. Δηλαδή δεν μπορούν, δεν είναι όλα τα νοητικά έργα εξίσου απαιτητικά νοητικά. Δηλαδή δεν είναι το ίδιο πράγμα να κάθεσαι να γράψεις ένα κείμενο έτσι και το ίδιο πράγμα να κάθεσαι να ξεκουραστείς, ξέρω γω, για μισή ώρα ή μία ώρα μπροστά στο διαδίκτυο, μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή σου κοιτάζοντας ας πούμε το Facebook, κάτι που επιτρέπει την πολυδιεργασία. Δηλαδή μπορείς να πας απ’ τη μια σελίδα στην άλλη, να πεταχτείς από το ένα θέμα στο άλλο και ούτω καθεξής. Αν κάποιος θέλει όμως να κάνει ένα σοβαρό νοητικό έργο, απαιτητικό νοητικό έργο, θα πρέπει να αυτοπεριοριστεί. Νομίζω ότι όλοι καταλαβαίνουν σε ότι αφορά τον εαυτό τους το πώς θα περιορίσουν και τι πρέπει να περιορίσουν. Όταν την ώρα που γράφεις μια εργασία χτυπάνε συνεχώς ειδοποιήσεις από τα κοινωνικά σου δίκτυα, ενδεχομένως θα πρέπει να τα κλείσεις για λίγο, αλλιώς δεν γίνεται. Ή όταν κάθεσαι να διαβάσεις γιατί έχεις κάποιες εξετάσεις, το ίδιο πρέπει να περιορίσεις τα ερεθίσματα απ’ το περιβάλλον σου. Γιατί φοράμε ακουστικά και ακούμε μουσική κάποιοι από μας την ώρα που διαβάζουμε; Γιατί θέλουμε να περιορίσουμε τα ερεθίσματα από τον εξωτερικό κόσμο, τους θορύβους, εντός εισαγωγικών, απ’ τον εξωτερικό κόσμο. Το ίδιο πρέπει να κάνουμε και στο διαδίκτυο. Δεν λέω να κόψουμε τη σύνδεση με το διαδίκτυο γιατί όταν γράφω, παραδείγματος χάρη, μια εργασία, είναι πολύ πιθανό να θέλω να πάω σε μία σελίδα που θα μου επιτρέψει να εντοπίσω μια πληροφορία που μου χρειάζεται την ώρα που γράφω. Αλλά θα πρέπει να κλείσω όλες εκείνες τις απαιτητικές, προκλητικές, ενδιαφέρουσες αφορμές που μου δίνουν διάφορες εφαρμογές και σελίδες, οι οποίες δεν κάνουν τίποτα άλλο απ’ το να με αποσπούν από αυτό που είναι το πρωτεύον έργο μου. 

Αναφέρατε στην αρχή, πώς το διαδίκτυο μας έχει δώσει πρόσβαση σε έναν τεράστιο όγκο πληροφοριών. Η αλήθεια είναι πως ενώ εγώ προσωπικά δεν έχω ζήσει, αν με ρωτάτε, περιπτώσεις που να, όχι, περιπτώσεις, εποχές όπου το διαδίκτυο δεν μου έδινε πρόσβαση σε πληροφορία. Έχω σπουδάσει, έχω μεγαλώσει γνωρίζοντας ότι οτιδήποτε αναζητήσω θα το βρω στο διαδίκτυο. Παρόλα αυτά, και με τις σπουδές μου τώρα, και όσο περνάει η τριβή, όσο υπάρχει τριβή με το διαδίκτυο, καταλαβαίνω ότι ένας συντριπτικός όγκος πληροφοριών είναι ψευδείς. Στερούνται εγκυρότητας. Δεν ξέρω, θα μου πείτε και εσείς αν όντως αυτό είναι αλήθεια. Συμβαίνει κάτι τέτοιο; Δηλαδή μπορούμε να σεβόμαστε το διαδίκτυο για κάθε πληροφορία που είναι αναρτημένη;

 Όχι. Νομίζω ότι έχετε απόλυτο δίκιο. Έτσι είναι, το ξέρουν όλοι, μπορούν να το βεβαιώσουν όλοι, μικροί και μεγάλοι, έχοντας μεγάλη ή μικρότερη εμπειρία, μπορούν να βεβαιώσουν ότι πολλοί από την πληροφορία που βρίσκουμε και εντοπίζουμε καθημερινά είναι ψευδής. Είναι παραπλανητική, ενδεχομένως έχει κατασκευαστεί με σκοπό να παραπλανήσει. Δεν μιλάμε για παραπλάνηση ας πούμε από μια διαφήμιση, μιλάμε για πληροφορία η οποία είναι ψευδής στο διαδίκτυο και αυτή δημιουργεί μία, ας το πούμε έτσι, ακόμη πρόκληση για εμάς που χρησιμοποιούμε το διαδίκτυο και τις εφαρμογές του. Ποια είναι αυτή η πρόκληση; Το να μπορούμε, είπαμε προηγουμένως, να βρίσκουμε την πληροφορία είναι μία πρόκληση. Το δεύτερο είναι να μπορούμε να την αξιολογήσουμε, να αξιολογήσουμε την αξιοπιστία της πηγής της, να αξιολογήσουμε την εγκυρότητα της πληροφορίας που έχουμε εντοπίσει. 

Το να βρούμε την πληροφορία, γιατί το χαρακτηρίσατε πρόκληση; Δηλαδή στο μυαλό μου είναι συγκεκριμένος ο τρόπος αναζήτησης μιας πληροφορίας, τι μπορεί να πάει λάθος; 

Δυστυχώς, οι περισσότεροι κάνουν δύο βασικά λάθη. Το ένα είναι ότι δεν ψάχνουν σωστά. Δηλαδή χρησιμοποιούν, ας πούμε, μία χοντρική λέξη-κλειδί και αφήνουν τον αλγόριθμο της μηχανής αναζήτησης που χρησιμοποιούν να τους δώσει κάποιες απαντήσεις, από τις οποίες επιλέγουν συνήθως την πρώτη, δεύτερη, τρίτη, όποια τους φαίνεται εν πάση περιπτώσει ότι είναι η ορθότερη. Η δεύτερη πρόκληση είναι το γεγονός ότι δεν έχουμε τις γνώσεις εκείνες και τις δεξιότητες εκείνες για να αξιολογήσουμε μια πληροφορία, να αξιολογήσουμε την ορθότητα της πληροφορίας, την εγκυρότητα της πληροφορίας. 

Αυτό δεν είναι πρόκληση από μόνο του;

Κοιτάξτε, πάντα ήταν πρόκληση το να αξιολογείς την εγκυρότητα μιας πληροφορίας, όχι μόνο τώρα επί διαδικτύου, ας το πούμε έτσι. Στο παρελθόν, τι έκαναν οι άνθρωποι όταν έρχονταν σε επαφή με μία καινούργια πληροφορία; Αξιολογούσαν την εγκυρότητα αυτού που τους την είχε μεταφέρει. Δηλαδή, αν την έλεγε ο δάσκαλός μου, σήμαινε ότι ήταν σωστή. Αν την έλεγε η εγκυκλοπαίδεια στην οποία αν έτρεχα στη βιβλιοθήκη μου, ήταν σωστή. Ναι. Αν την έγραφε μία εφημερίδα που ξέραμε ότι είναι έγκυρη, ήταν σωστή. Συνήθως, τουλάχιστον, υπήρχαν κάποιου είδους αυθεντίες, υπήρχαν κάποιου είδους έγκυρες πηγές πάνω στις οποίες βασιζόμαστε. Άρα το ίδιο κάναμε πάντα. Σήμερα όμως τα πράγματα είναι λίγο πιο ασαφή. Δηλαδή, ο αλγόριθμος μιας μηχανής αναζήτησης θα σου δώσει κάποιες απαντήσεις, τις οποίες δεν ξέρεις από πού προέρχονται ακριβώς. Για κάποιες πηγές μπορούμε να το πούμε ή γνωρίζουμε ότι κάποιες ιστοσελίδες που έρχονται από έγκυρους, ας πούμε, ειδησεογραφικούς οργανισμούς, από κάποιους επιστήμονες, από κάποια πανεπιστήμια κατά πάσα πιθανότητα είναι έγκυρες. Αλλά μια ανώνυμη πηγή; Πώς ξέρεις; Πώς γνωρίζεις αν είναι έγκυρη; Πώς ελέγχεις εάν υπάρχει και δεύτερος και τρίτος που επιβεβαιώνει την ακρίβεια μιας πληροφορίας; Αυτό νομίζω μας πηγαίνει σε μία ανάγκη που έχει αναδυθεί τα τελευταία χρόνια και αυτό είναι αυτό που ονομάζουμε ψηφιακός πληροφοριακός εγγραμματισμός. Δηλαδή, η γνώση του πώς να αναζητώ αυτό που είπαμε προηγουμένως, μια πληροφορία, και πώς να την αξιολογώ, πώς να αξιολογώ την εγκυρότητά της, το οποίο δεν μαθαίνεται εμπειρικά. 

Μου φαίνεται, ως κάτι πάρα πολύ απαιτητικό. Νιώθω ότι είναι μία τεράστια απαίτηση την οποία πρέπει να εκπαιδευτούμε; 

Οπωσδήποτε θα πρέπει να εκπαιδευτούμε. Από τη στιγμή που μιλάμε για δεξιότητα, είναι κάτι που αποκτάται. Δεν γεννιόμαστε με αυτό. Βεβαίως, ο κατεξοχήν χώρος στον οποίο θα έπρεπε να αποκτηθεί αυτή η δεξιότητα είναι το σχολείο. Από πολύ νωρίς. Δηλαδή, απ' το δημοτικό θα έλεγα, ακόμη που τα παιδιά ξέρουμε ότι έχουν ήδη έρθει σε επαφή με το διαδίκτυο. Οι δάσκαλοί τους τούς ζητούν να εντοπίζουν πληροφορίες και να έρχονται… Καλή ώρα, όπως κάποτε πήγαινες στην εγκυκλοπαίδεια και έβρισκες μια απάντηση, θα πρέπει να έχουν εκπαιδευτεί στο πώς να ψάχνουν, πώς να ψάχνουν σωστά και πώς να αξιολογούν μια πληροφορία. Υπάρχουν τρόποι με τους οποίους μπορούμε να τα εκπαιδεύσουμε. Τα παιδιά είναι μια πολύ μεγάλη κουβέντα. Μακάρι το σχολείο κάποια στιγμή να προσαρμοστεί σε αυτό. Υπάρχουν κάποιοι ευσυνείδητοι εκπαιδευτικοί που το κάνουν αυτό από μόνοι τους. Ή γονείς, οι οποίοι επίσης το κάνουν από μόνοι τους. 

Η παρουσία του διαδικτύου στις παιδικές ηλικίες, τις σχολικές, θεωρώ ότι είναι κατεξοχήν ένα αντικείμενο το οποίο πρέπει να συζητείται στο σχολείο. Γιατί το βλέπω, δηλαδή και επαγγελματικά έξω. Η διαχείριση της οικογένειας και του κάθε πλαισίου ως προς το διαδίκτυο και την επαφή του παιδιού με αυτό είναι… δεν θα πω λάθος, αλλά θεωρώ ότι προκαλεί περισσότερους κινδύνους από ό,τι θα προκαλούσε αν διαχειριζόταν σωστά. Οπότε το σχολείο όντως το βοηθούσε πάρα πολύ. Ωστόσο, μου δημιουργήθηκε και μία άλλη απορία, την οποία μπορούμε να τη συνδέσουμε και με τη συζήτησή μας που είχαμε κάνει για την προσοχή. Αναφέρατε ότι παλαιότερα αναζητούσαν πληροφορίες στα βιβλία, σε κάποιο βιβλιοπωλείο ή σε κάποιον γνωστό που γνώριζε την πληροφορία και τους την έλεγε. Με την παρουσία του διαδικτύου, εγώ νιώθω ότι δεν έχω την υπομονή και τα επίπεδα προσοχής που χρειάζεται ώστε να αναζητήσω την πληροφορία σε βιβλίο. Δηλαδή, εκτός από το ακαδημαϊκό κομμάτι, είναι ελάχιστες οι φορές που θέλω να ψάξω κάτι και αναζητώ έντυπη μορφή. Δεν μπορώ να θυμηθώ τον εαυτό μου να το έχει κάνει και νιώθω ότι δεν έχω την υπομονή. Όλοι οι άλλοι τρόποι εκτός του διαδικτύου μου είναι πολύ δύσκολοι. 

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει αρκετή βιβλιογραφία πάνω σε αυτό το θέμα. Πράγματι, τα παιδιά, οι νεότεροι, μάλλον γιατί τα παιδιά είμαστε σε μια άλλη γενιά. Τα παιδιά δεν διαβάζουν, δεν διάβαζαν και δεν διαβάζουν με τον ίδιο τρόπο που διάβαζαν οι παλαιότεροι. Δεν άντεχαν. Ξέρουμε, δηλαδή, ότι και ένα κείμενο να τους δώσεις, οι περισσότεροι σήμερα το διαβάζουν διαγώνια. Το ενδιαφέρον είναι ότι τα τελευταία χρόνια δεν παρατηρούμε το αντίστοιχο φαινόμενο ακόμη και στα βίντεο. Δηλαδή, οι νεότερες γενιές δεν μπορούν να παρακολουθήσουν χωρίς να διασπαστεί η προσοχή τους ούτε μεγάλα σε έκταση βίντεο. Παραδείγματος χάρη, μια ταινία, μια πολύωρη ταινία. Ένα φαινόμενο που ενδεχομένως οφείλεται στο γεγονός ότι σήμερα κυκλοφορούν πολύ περισσότερα πολύ μικρής διάρκειας βίντεο σε κοινωνικά δίκτυα, όπως είναι, ας πούμε, το TikTok ή όπως είναι το Instagram, τα οποία μας έχουν συνηθίσει στο να βλέπουμε πολύ σύντομα βίντεο που έχουν να μας πουν κάτι, έχουν αρχή, μέση και τέλος. Έχει ενδιαφέρον ότι ένα μεγαλύτερο, λίγο μεγαλύτερο κλιπάκι, αν το, ας πούμε, το ζουμί του, η ουσία του είναι στο τέλος, υπάρχει υποσημείωση προς το χρήστη: "Μείνε μέχρι το τέλος γιατί στο τέλος συμβαίνει το ενδιαφέρον". Παρατηρώ τα τελευταία δύο-τρία χρόνια, βλέπω με τους φοιτητές μου ότι όταν τους δείχνω ένα μεγαλύτερης διάρκειας, πολύ ενδιαφέρον βίντεο, καλά, οι περισσότεροι έχουν ήδη ανοιχτό το κινητό δίπλα. Αλλά και πολλοί σηκώνονται και φεύγουν, διότι είναι μια διαδικασία η οποία απαιτεί την προσοχή σου για πάρα πολύ χρόνο. Ξέρω γω, 50 λεπτά, μία ώρα, την οποία ενδεχομένως πιστεύω, δεν έχω, για αυτό μια εμπειρική τεκμηρίωση, αλλά η παρατήρησή μου λέει ότι μάλλον τα πράγματα πηγαίνουν τώρα σε αυτού του σε αυτή της φύσης το υλικό, όπως συνέβαινε πριν από λίγα χρόνια με τα κείμενα, με τα βιβλία. 

Δηλαδή; Δεν κατάλαβα πώς η σύγκριση που κάνατε με τα βιβλία.

Αυτό που συνέβαινε παλιότερα με τα βιβλία, σήμερα συμβαίνει με τα βίντεο. Δεν έχουμε συνηθίσει να αφιερώνουμε πολύ χρόνο και να εστιάζουμε την προσοχή μας για πολύ χρόνο σε ένα πράγμα. 

Είχα διαβάσει μία έρευνα σχετικά με αυτό, η οποία επισήμανε ότι αυτός είναι ο λόγος που το TikTok, σαν εφαρμογή, έχει τέτοια επιτυχία και έχει πάρει και τη θέση από YouTube. Διάφορα βίντεο το βλέπω και στον εαυτό μου. Αν μπω στη διαδικασία να δω TikTok, έχω μείνει τρεις ώρες εκεί χωρίς να κάνω τίποτα ή να καταλάβω πότε πέρασαν αυτές οι τρεις ώρες. Αν θέλω να παρακολουθήσω βίντεο στο YouTube 30 λεπτών, πρέπει ταυτόχρονα να τρώω, να κάνω δουλειές στο σπιτιού. Το βίντεο να παίζει, αλλά δεν μπορώ να είμαι εκεί γιατί είναι 30 λεπτά.

Φανταστείτε λοιπόν πόσο πιο δύσκολο είναι για πολλούς από μας που κάνουμε μάθημα στο διαδίκτυο, μέσω διαδικτύου. Σωστά, και έχουμε φοιτητές οι οποίοι πρέπει να συνδεθούν και να παρακολουθήσουν μια διάλεξη που μπορεί να κρατήσει δύο ή τρεις ώρες. Έχουν λοιπόν κλειστές τις κάμερες τους και προφανώς εκείνη την ώρα κάνουν, όπως λέτε πολύ σωστά, και άλλα πράγματα. Ντάξει, είναι καινούργια φαινόμενα, απαιτούν καινούργια και περισσότερη έρευνα και ενδεχομένως απαιτούν και να βρούμε τρόπους να τα ξεπεράσουμε, να τα υπερβούμε, ας πούμε, να υπερβούμε αυτές τις δυσκολίες.

Κάναμε έτσι μία πολύ ωραία κουβέντα σχετικά με την επίδραση του διαδικτύου στο γνωστικό, στη γνωστική λειτουργία του χρήστη. Προσωπικά πιστεύω ότι το διαδίκτυο, μία από τις μεγαλύτερές του επιρροές είναι εκεί, δηλαδή αν κάτι έχει αλλάξει ριζικά είναι η καθημερινότητά μας, ο τρόπος, ο οποίος λειτουργούμε, ο τρόπος που αναζητούμε πληροφορίες, ο όγκος πληροφορίας που μπορούμε να θυμηθούμε, να παρατηρήσουμε, να προσέξουμε. Όλα αυτά θεωρώ ότι έχουν αλλάξει ριζικά και δεν πιστεύω ότι υπάρχει και επιστροφή. Θεωρώ ότι στο δικό μου το μυαλό, όλο και θα αυξάνεται αυτή η επίδραση. Χρειάζεται πάρα πολλή προσπάθεια από τον άνθρωπο πλέον να περιορίσει τη δύναμη αυτή που έχει το διαδίκτυο και να προστατεύσει το γνωστικό του δυναμικό. Εγώ αυτό νιώθω.

Έτσι είναι. Δεν είμαι από αυτούς οι οποίοι… υπάρχουν πολλοί τα τελευταία 20 χρόνια, οι οποίοι θεωρούν ότι το διαδίκτυο, οι εφαρμογές του και αυτά τα χαρακτηριστικά που λέτε, θα επηρεάσουν τον εγκέφαλο. Δεν είμαι σίγουρος ότι θα επηρεάσουν τον εγκέφαλο τουλάχιστον μέσα σε μία-δύο γενιές. Αυτό είναι κάτι που συμβαίνει σε πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, απαιτεί δηλαδή πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.

 Όταν λέτε τον εγκέφαλο, εννοείτε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ή δομικά τον εγκέφαλο; 

Δομικά. Αλλά τις νοητικές μας διεργασίες σίγουρα τις επηρεάζει. Το πρόβλημα είναι ότι για μας τους επιστήμονες είναι ένας χώρος ο οποίος αλλάζει ραγδαία συνεχώς, από μέρα σε μέρα.

 Μία έρευνα σημερινή μπορεί σε δύο μήνες να έχει αμφισβητηθεί.

Ή το φαινόμενο με το οποίο ασχολείται να έχει ξεπεραστεί και να έχει αντικατασταθεί από ένα άλλο φαινόμενο. Για παράδειγμα, αυτό που κάποτε ήταν, ας πούμε, η μία πραγματικότητα, σήμερα δεν έχει καμία, δεν σημαίνει τίποτα για τους περισσότερους. Δεν το καταλαβαίνουν. Μόνο κάποιος ο οποίος έχει ζήσει αυτές τις φάσεις μπορεί να σου πει ‘Α, πριν από 15 χρόνια συνέβαινε αυτό΄ το οποίο σήμερα έχει πάψει να συμβαίνει. Άρα ένα θέμα που σίγουρα θα μας απασχολήσει και θα συνεχίσει να μας απασχολεί είναι το πώς το διαδίκτυο αλλάζει, όχι τον εγκέφαλο, πώς προκαλεί όμως ζητήματα σε ότι έχει να κάνει με την επεξεργασία της γνώσης, με την πρόσβασή μας σε αυτήν, με την αποθήκευση της πληροφορίας και με τα φαινόμενα που σχετίζονται με αυτά. Ενδεχομένως, αν ξανακάναμε αυτή την κουβέντα μετά από 5 χρόνια, να έχουμε να πούμε πολύ διαφορετικά πράγματα από αυτά που συζητάμε σήμερα.

Έτσι είναι και άμα το σκεφτείς, είναι και αρκετά τρομακτικό. Είναι το απρόβλεπτο, το μη ελέγξιμο;

Εμένα δεν με τρομάζει. Εγώ θέλω να βλέπω, δεν με τρομάζει η πρόοδος της τεχνολογίας. Προφανώς και καταλαβαίνω το τρόμο πολλών. Πάντα όταν έρχεται κάτι καινούργιο, τεχνολογικά καινούργιο, πάντα δημιουργούνται δύο μεγάλες παρατάξεις. Μία η οποία είναι υπέρ της εισόδου αυτής της τεχνολογίας στη ζωή μας και μία άλλη που είναι πολύ πιο συντηρητική και φωνάζει ότι θα έχει αυτό τρομακτικές συνέπειες στην καθημερινή μας ζωή. Θα έχει συνέπειες. Αυτό είναι σίγουρο. Δεν είμαι σίγουρος όμως ότι αυτές θα είναι πραγματικά τρομακτικές. Στο χέρι μας είναι να χρησιμοποιούμε την τεχνολογία με φρονιμάδα.

Θεωρώ ότι οι γνωστικές διεργασίες και η επίδραση του διαδικτύου είναι μια συζήτηση η οποία μπορεί να μονοθεματιστεί, να συζητιέται πολλές ώρες. Υπάρχουν άπειρες έρευνες. Θα είχαμε να πούμε πολύ περισσότερα. Θα είχαμε να πούμε πολλά. Ενδεχομένως στο μέλλον να κάνουμε μια άλλη κουβέντα.

Ήταν όμως μία πολύ ωραία πρώτη επαφή. Νομίζω ότι ο τρόπος που μας δώσατε τις πληροφορίες ήταν πολύ ξεκάθαρος, πολύ κατανοητός. Γιατί ένας άνθρωπος ο οποίος δεν βρίσκεται σε επαφή με την έρευνα, ίσως η εκπαίδευσή του δεν έχει να κάνει με το αντικείμενο, είναι δύσκολο να αντιληφθεί τι είναι γνωστική διεργασία για αρχή και στη συνέχεια πώς το διαδίκτυο επιδρά, πού επιδρά; Είναι δύσκολο αν κανείς δεν έχει μελετήσει πάνω σε αυτό το θέμα. Νομίζω το μεταφέρατε πολύ ξεκάθαρα και πολύ κατανοητά. Πιάσαμε έτσι ένα μεγάλο ερευνητικό εύρος.

Ευχαριστώ για αυτή την ευκαιρία. Αν θα ήθελα να αφήσω να πω κάτι τελικό, θα ήταν σε όλο τον κόσμο που θα το δει, θα το ακούσει, όλο αυτό είναι σημαντικό να εκπαιδευτούμε, να αυτοεκπαιδευτούμε. Αν είμαστε πια σε μια ηλικία που είναι δύσκολο να μπούμε σε μια διαδικασία εκπαίδευσης, στον τρόπο με τον οποίο θα χρησιμοποιούμε το διαδίκτυο, ώστε να μην έχουμε αρνητικά αποτελέσματα όπως αυτά που περιγράψαμε. 

Σίγουρα, γιατί το διαδίκτυο δεν είναι μόνο γνωστικές διεργασίες, προσοχή, μνήμη. Είναι gaming, είναι social media. Είναι άπειρες οι συζητήσεις που μπορούν να γίνουν πλέον πάνω σε αυτό.

Βεβαίως. 

Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ, κύριε Ρούσσο. Ήταν μία συζήτηση πολύ εποικοδομητική, πολύ βοηθητική για εμένα. Εύχομαι και όλοι οι υπόλοιποι να την αντιμετωπίσουν έτσι. Ευχαριστούμε πάρα πολύ. 

Και εγώ ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου δώσατε. 

Να είστε καλά.

‍