Pneuma Podcast #4 - Διαδίκτυο και αύξηση της παιδικής βίας

Γεια σας, κυρία Γαζή. Σας καλωσορίζουμε σε ένα ακόμα podcast της Pneuma. Το σημερινό θέμα που θα συζητήσουμε είναι ιδιαιτέρως σημαντικό, καθώς αφορά την αύξηση της βίας στα παιδιά τα τελευταία χρόνια και θα δούμε από κοινού κατά πόσο αυτό σχετίζεται με το διαδίκτυο. Οπότε, να ξεκινήσουμε ακριβώς με αυτή την ερώτηση. Να πούμε ότι, όντως, βλέπουμε τα τελευταία χρόνια ότι η βία στα παιδιά έχει αυξηθεί αρκετά. Είναι κάτι που σχετίζεται με την έκρηξη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και του ίντερνετ γενικότερα; 

Καταρχάς, ευχαριστώ πολύ για την πρόσκληση. Να πούμε ότι είναι ένα θέμα που απασχολεί πολύ σήμερα τους γονείς, αλλά και γενικότερα είναι σημαντικό θέμα που έχει αναδειχθεί κοινωνικά και στη χώρα μας, με εκπληκτικό το γεγονός ότι δεν υπάρχουν συζητήσεις για το ρόλο της σχέσης του παιδιού με την τεχνολογία. Το αφήνουμε απ’ έξω αρκετές φορές από τη συζήτηση. 

Μέσα στα χρόνια θα πρέπει να πούμε ότι δεν έχουμε έρευνες, είτε διαχρονικές είτε έρευνες σε μεγάλο πληθυσμό, που θα μπορέσουμε να υποστηρίξουμε, θα μας δώσουν τη δυνατότητα να υποστηρίξουμε με βεβαιότητα τη συσχέτιση βίας και χρήσης τεχνολογίας, χρήσης κινητών τηλεφώνων, διαδικτύου κ.λπ. Έχουμε όμως ενδείξεις γι’ αυτό. Έχουμε μία μεγάλη έρευνα, η οποία έγινε πρόσφατα στην Αμερική και μία ακόμη γενικότερα στον αγγλοσαξονικό χώρο, που φαίνεται να δείχνει αυτή τη συσχέτιση της αύξησης της επιθετικότητας και της βίας στα παιδιά μέσω της χρήσης, εξαιτίας μάλλον της αύξησης της χρήσης των κινητών τηλεφώνων. Είναι η πρώτη φορά που μπορούμε να έχουμε πιο ασφαλή δεδομένα σε σχέση με αυτό και άρα να μπορέσουμε να συζητήσουμε γι’ αυτό με μεγαλύτερη βεβαιότητα. Φαίνεται ότι ο δείκτης της ψυχικής υγείας των παιδιών και των εφήβων, που έως το 2008 είχε άνοδο, έχει αρχίσει να πέφτει. Παρατηρούνται συμπεριφορές αυτοκαταστροφικές, κατάθλιψη, αυτοτραυματισμοί, επιθετικότητα, και όλα αυτά να έχουν άμεση σχέση με τη χρήση του κινητού τηλεφώνου. 

Οπότε, με ποιο τρόπο σχετίζεται η βία που υπάρχει τα τελευταία χρόνια στα παιδιά με τα smartphones, τα έξυπνα κινητά τηλέφωνα; Μία πολύ σημαντική μεταβλητή συσχέτισης είναι ο χρόνος ενασχόλησης του παιδιού και του εφήβου με το κινητό τηλέφωνο, με το tablet.

 Άρα, ο χρόνος χρήσης οθόνης; 

Ο χρόνος χρήσης οθόνης. Μία άλλη σημαντική μεταβλητή φαίνεται να είναι το φύλο. Φαίνεται και το φύλο να παίζει ρόλο. Μία ακόμη σημαντική μεταβλητή έχει να κάνει με τα περιβάλλοντα επικοινωνίας. Πρέπει να διαχωρίσουμε. Δεν είναι όλα τα περιβάλλοντα επικοινωνίας το ίδιο. Δεν είναι το κινητό τηλέφωνο ένα πράγμα. Δεν είναι το tablet ένα πράγμα. Είναι πολλά πράγματα. Είναι πολλά αυτά τα οποία μπορούμε να κάνουμε με τη χρήση των κινητών τηλεφώνων και άρα πρέπει λίγο να καταλάβουμε κάθε φορά για τι μιλάμε. Δεν είναι το ίδιο να παίζω ένα βιντεοπαιχνίδι και το ίδιο να συνομιλώ με φίλους μου ή το ίδιο να μπαίνω στο e-class. Ξέρουν οι γονείς για να δω τα μαθήματά μου. Δεν είναι το ίδιο πράγμα. Οπότε, πρέπει να δούμε τα περιβάλλοντα επικοινωνίας. Σημαντικό επίσης είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχει μία αορατότητα στο διαδίκτυο. Είναι και αυτό μία μεταβλητή. Το ότι δεν έχουμε σώμα, άρα το γεγονός ότι δεν υπάρχει σώμα δίνει μία άλλη διάσταση σε αυτή τη μορφή επικοινωνίας. Στις περισσότερες μορφές επικοινωνίας στο διαδίκτυο δεν υπάρχει σώμα. Η ανωνυμία είναι ένα σημαντικό. Είναι ένας χώρος που μας επιτρέπει να υπάρχουμε ανώνυμοι, να αλληλεπιδρούμε ανώνυμοι, να λαμβάνουμε ανώνυμα μηνύματα, να στέλνουμε ανώνυμα μηνύματα. Όλα αυτά είναι αρκετά σημαντικά και πρέπει κάθε φορά να βλέπουμε ποιοι ακριβώς είναι οι παράγοντες οι οποίοι είναι σημαντικοί στην κάθε περίπτωση. 

Από τις μεταβλητές που αναφέρατε, να ξεκινήσουμε από τα περιβάλλοντα επικοινωνίας. Με ποιο τρόπο μπορούν να συνδεθούν με ζητήματα βίας; 

Για παράδειγμα, έχει γίνει πολύ μεγάλη συζήτηση για το θέμα των video games. Δεν είναι στόχος μας να τρομοκρατήσουμε ή να πούμε ότι τα παιδιά δεν πρέπει να παίζουν video games, αλλά θα πρέπει να δούμε, για παράδειγμα, θέματα που έχουν να κάνουν με το χρόνο που περνά ένα παιδί σε ένα τέτοιο περιβάλλον, με ποιους παίζει, με ποιους σχετίζεται, τι είδους παιχνίδια είναι αυτά. Πολλές φορές οι γονείς πετάνε ένα tablet στο παιδί, και μάλιστα σε παιδιά μικρότερης ηλικίας, και το βάζουν να παίζει ένα παιχνίδι ή να βλέπει ένα βίντεο χωρίς οι ίδιοι να συμμετέχουν σε αυτή τη διαδικασία, με την οποία το παιδί βρίσκεται σε μια αλληλεπίδραση με ό,τι συμβαίνει στον κυβερνοχώρο. Εκεί αρχίζουν να δημιουργούνται ζητήματα.

Από την έννοια ότι δεν μπορούν και να παρακολουθήσουν το περιεχόμενο που βλέπει το παιδί;

Δεν μπορούν να παρακολουθήσουν το περιεχόμενο, δεν ελέγχουν τις ώρες που το παιδί περνά σε αυτό το περιβάλλον. Περιβάλλοντα επίσης είναι τα περιβάλλοντα εκείνα τα οποία επικοινωνούν τα παιδιά μεταξύ τους. Είναι περιβάλλοντα στα οποία είναι πάρα πολύ εύκολο να σταλούν πληροφορίες, να υπάρξουν ζητήματα αυτοαποκάλυψης, όπως συνηθίζουν να κάνουν τα παιδιά και οι έφηβοι σε φίλους. Άρα, μέσω της προσπάθειας του παιδιού να συσχετιστεί με άλλα παιδιά, και άρα να πληκτρολογεί πράγματα τα οποία αφορούν την παρουσίαση του εαυτού του, πράγματα τα οποία αφορούν προσωπικές πληροφορίες, καθώς είναι σημαντικό κανείς να αυτοαποκαλύπτεται στον κυβερνοχώρο κάποιες φορές γιατί λαμβάνει ικανοποίηση. Όλα αυτά μπορεί να χρησιμοποιηθούν κάποια στιγμή εναντίον του παιδιού και να έχουμε ζητήματα που έχουν να κάνουν, για παράδειγμα, με τον κυβερνοεκφοβισμό και άλλου τύπου τέτοια ζητήματα. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και όλο αυτό το ζήτημα της εμπρηστικής γλώσσας, η άρση των αναστολών που παρατηρούμε εκεί, όλα αυτά είναι ζητήματα που πρέπει να δούμε ξεχωριστά. Κάθε φορά κατά τη χρήση της τεχνολογίας από το παιδί, είναι πολύ σημαντικό οι γονείς να προσπαθούν να έχουν μία εμπλοκή σε αυτό το οποίο κάνει το παιδί στον κυβερνοχώρο, να ξέρουν σε γενικές γραμμές τι κάνει και να ελέγχουν και το χρόνο. 

Φυσικά γνωρίζουμε ότι τα ζητήματα κοινωνικοποίησης είναι ιδιαιτέρως σημαντικά για τους εφήβους. Τι γίνεται τώρα που ο τρόπος που οι έφηβοι επικοινωνούν έχει μεταβληθεί αρκετά; Αναφερθήκατε και εσείς αρκετά στη διαμεσολάβηση που υπάρχει από το διαδίκτυο στο πώς έχει αλλάξει ο τρόπος επικοινωνίας. Σχετίζεται αυτό με κάποιο τρόπο με το θέμα που συζητάμε; 

Το να απαγορεύσεις τον έφηβο ή την έφηβη να μην συνδέεται στο διαδίκτυο ή να μην επικοινωνεί με φίλους στο διαδίκτυο ή να μην παίζει βιντεοπαιχνίδια είναι εξίσου σοβαρό και προβληματικό, μάλλον, με το να έχουμε ένα παιδί το οποίο είναι 10 ώρες κλεισμένο σε ένα διαδικτυακό περιβάλλον. Είναι χώροι και τόποι μέσα από τους οποίους τα παιδιά κοινωνικοποιούνται. Είναι απαραίτητο να υπάρξουν μέσα σε αυτούς τους χώρους γιατί είναι μέρος της κοινωνικοποίησής τους. Παρόλα αυτά, με κάποιο έλεγχο, υπάρχουν διαφορές στα περιβάλλοντα. Πρέπει να πούμε ότι γνωρίζουμε μέχρι τώρα τι σημαίνει για ένα παιδί η ομάδα συνομηλίκων. Η ομάδα συνομηλίκων, για έναν έφηβο, και η αναγνώριση, η ένταξη στην ομάδα αυτή, η αναγνώριση από την ομάδα συνομηλίκων είναι σημαντική για την ψυχοκοινωνική του ανάπτυξη. Αυτές οι ομάδες συνομηλίκων, με τα χαρακτηριστικά τα οποία γνωρίζαμε στο σχολείο, εκτός διαδικτύου, μεταφέρονται και στον κυβερνοχώρο. Εκεί έχουν άλλα χαρακτηριστικά, άλλου τύπου χαρακτηριστικά. Είναι σημαντικό να ενθαρρύνουμε το παιδί να έχει μια κοινωνικότητα εκτός κυβερνοχώρου και η κοινωνικότητα εντός κυβερνοχώρου να είναι κατά κάποιο τρόπο ελεγχόμενη, όσο αυτό είναι δυνατό από τους γονείς. 

Αναφερθήκατε προηγουμένως στο φαινόμενο της άρσης αναστολών, με βάση το οποίο γνωρίζουμε ότι με την επίδρασή του μειώνεται η αίσθηση της συνέπειας που έχουμε για τις πράξεις μας. Συνδέεται αυτό με νέες μορφές βίας που έχουν δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια, το cyber bullying, ας πούμε, και με την αύξηση γενικότερα;

Η άρσης αναστολών βασίζεται σε κάποια χαρακτηριστικά, τα οποία αναφέραμε: την ανωνυμία, την αορατότητα, το ότι δεν υπάρχει το σώμα, το ότι δεν μας βλέπουν, το ότι δεν ξέρουμε ποιοι είμαστε, δεν ξέρουν οι άλλοι ποιοι είμαστε. Έχει να κάνει με το γεγονός ότι θεωρούμε ότι αυτοί οι οποίοι έχουμε απέναντί μας είναι κάποιοι στους οποίους εμείς έχουμε προσδώσει κάποια χαρακτηριστικά. Προσδίδουμε εμείς στους άλλους κάποια χαρακτηριστικά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα χαρακτηριστικά που τους προσδίδουμε είναι αυτά τα οποία έχουν. Άρα φτιάχνουμε μια φαντασιακή εικόνα για τους άλλους στον κυβερνοχώρο. Το βασικότερο, υπάρχει μια διαχωριστική γραμμή, η οποία είναι πολύ σημαντική σε αυτό το θέμα της άρσης των αναστολών: ότι το διαδίκτυο είναι κάτι άλλο και κάτι άλλο είναι η ζωή εκτός διαδικτύου. Η έρευνα, ξαναλέω, μας δίνει πολύ σημαντικές συσχετίσεις που πρέπει να λάβουμε υπόψη σε αυτό το οποίο συμβαίνει εντός του διαδικτύου. Δηλαδή, να είμαι σε περιβάλλοντα στα οποία μπορώ να είμαι επιθετικός. Μου δίνεται η δυνατότητα να ασκώ βία και να είμαι εθισμένος ή εθισμένη σε αυτά τα περιβάλλοντα. Αυτό φαίνεται να συσχετίζεται άμεσα με σημαντικούς δείκτες σε αυτό το οποίο συμβαίνει εκτός κυβερνοχώρου: στην επιθετικότητα εκτός κυβερνοχώρου. Και κυρίως τα αγόρια. Το φύλο βασίζει σε όλες τις έρευνες διεθνώς το φύλο, έχει πολύ σημαντικό ρόλο. Είναι μεγαλύτερο το ποσοστό όσον αφορά τα αγόρια.

 Όσον αφορά τα περιστατικά βίας, θα μπορούσαμε να τα χωρίσουμε με βάση τα άτομα που συμμετέχουν, δηλαδή οι θύτες, τα θύματα και τα τρίτα άτομα που συμβαίνει να είναι συχνά μπροστά σε τέτοια περιστατικά, τα οποία παρακολουθούν. Βλέπουμε ότι πλέον πολλά παιδιά όχι απλώς παρακολουθούν το περιστατικό και δεν κάνουν τίποτα, αλλά το καταγράφουν κιόλας. Αυτή η συμπεριφορά, πώς θα μπορούσε να σχετίζεται με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Γιατί είναι μια συμπεριφορά η οποία πολλές φορές μας εκπλήσσει όλους όταν το βλέπουμε. 

Ξαφνιάζει και ακούω και αρκετές φορές έτσι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης "μα παρακολουθούσαν και δεν έκαναν τίποτε, το κατέγραφαν κιόλας". Είναι πολλοί οι λόγοι. Το ένα είναι γιατί υπάρχει ανάγκη να ανήκω και εγώ σε μια ομάδα. Είναι πιο σημαντικό το να ανήκω σε μια ομάδα παρά να κάνω κάτι το οποίο θα με διαφοροποιήσει από αυτή την ομάδα. Αυτό είναι το ένα, το οποίο έχει να κάνει με κάτι το οποίο συμβαίνει ούτε εντός διαδικτύου ούτε εκτός διαδικτύου, στους ανήλικους που θέλουν να έχουν οι έφηβοι. Πολύ σημαντικό, η διαφοροποίηση δεν είναι ένα απλό θέμα σε αυτές τις ηλικίες. Το δεύτερο πολύ σημαντικό είναι η σημασία που έχει η δημοσίευση. Υπάρχω επειδή δημοσιεύω. Είναι πολύ σημαντικό ότι κάνω να το δημοσιεύσω. Είναι πολύ σημαντικό το φαγητό το οποίο θα φάω να το δημοσιεύσω. Ειδάλλως δεν θα είναι τόσο νόστιμο. Είναι πολύ σημαντικό αυτό το οποίο έγινε να καταγραφεί. Εάν δεν καταγραφεί, δεν θα έχει καμία σημασία και να αναρτηθεί. Αν δώ άλλους, δεν θα έχει καμία σημασία. Άρα φαίνεται να έχει μεγαλύτερη σημασία και κυρίως για τους νέους να δημοσιεύσουν αυτό το οποίο κάνουν. Να σκέφτονται τη στιγμή της δημοσίευσης παρά τις δράσεις την ώρα που συμβαίνει κάτι. Μπορούμε να φύγουμε από αυτό το θέμα που έχει να κάνει με τη βία. Σκεφτείτε, παρακολουθούμε ένα γεγονός. Το παρακολουθούμε μέσα από τα κινητά τηλέφωνα πια και όχι με τα μάτια μας. Γιατί είναι πιο σημαντικό να το καταγράψουμε παρά να είμαστε εκεί να συμμετάσχουμε σε αυτό; Οπότε η εικόνα που έχουν τα άτομα, τα παιδιά και οι έφηβοι στον κυβερνοχώρο είναι σημαντικοί. Αν ένα τέτοιο βίντεο είναι τους δώσει ικανοποίηση είναι πάρα πολύ σημαντικό. Είναι πάρα πολύ σημαντικό.

Άρα εκείνη την ώρα μπορούμε να πούμε ότι οι έφηβοι το βιώνουν περισσότερο ως μέρος μιας ενδεχόμενης ανάρτησης, από την οποία θα αποσπάσουν likes και σχόλια, θα ανέβει, εντός εισαγωγικών, η εικόνα τους και δεν το βιώνουν τόσο τέλος πάντων ως ένα πραγματικό περιστατικό, το οποίο το ζουν όντως εκείνη τη στιγμή. 

Ζούμε, ειδικά για τα παιδιά και τους εφήβους, όχι μόνο, αλλά τώρα μιλάμε για τα παιδιά και τους εφήβους. Μερικές φορές, ναι, είναι πιο σημαντικό. Είναι πιο σημαντικά τα like. Είναι πιο σημαντική η ζωή στο κυβερνοχώρο από ό,τι συμβαίνει, από τη ζωή εκτός κυβερνοχώρου. Φτιάχνουμε μια εικόνα, φτιάχνουμε μια ταυτότητα. Και αν αυτό είναι σημαντικό για την ταυτότητά μας, θα το κάνουμε. Θα το αναρτήσουμε.

Είδαμε λίγο τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τι γίνεται σε σχέση με τα video games και το internet. Είχαμε κάνει και εμείς πρόσφατα μια έρευνα με 400 μαθητές σε σχολεία της Αθήνας, η οποία επιβεβαίωσε αυτά τα οποία ήδη ξέραμε από προηγούμενες έρευνες. Δεν χρειάζεται φυσικά κανείς να δαιμονοποιήσει τα βιντεοπαιχνίδια. Ξαναλέω, τα βιντεοπαιχνίδια και ειδικά τα παιχνίδια πολλαπλών χρηστών είναι σημαντικά. Δεν υπάρχει ένα είδος βιντεοπαιχνιδιού. Υπάρχουν διάφορα βιντεοπαιχνίδια. Υπάρχουν τα serious games, τα σοβαρά παιχνίδια. Υπάρχουν εκπαιδευτικά παιχνίδια. Υπάρχουν παιχνίδια τα οποία βοηθούν στην κατανόηση εννοιών κ.τ.λ. Ωστόσο, ο χρόνος, ξαναλέω, σχετίζεται. Ο χρόνος χρήσης σχετίζεται άμεσα με την επιθετικότητα, κυρίως των αγοριών. Η βία. Θα πρέπει να γίνει ένας διαχωρισμός της επιθετικότητας από τη βία. Έχουμε αύξηση της επιθετικότητας. Έχουμε συσχέτιση, μάλλον, της επιθετικότητας με το παιχνίδι. Ωστόσο, δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητες ότι έχουμε άμεση σχέση, σημαντική συσχέτιση με τη βία μέχρι στιγμής. Όσο περισσότερος χρόνος ενασχόλησης, όσο πιο επιθετικό και βίαιο είναι το παιχνίδι, τόσο μεγαλύτερη επιθετικότητα βλέπουμε και εκτός αυτού του παιχνιδιού. Ξαναλέω, το φύλλο. Μου έχει κάνει εντύπωση το γεγονός ότι και τα κορίτσια παίζουν λιγότερο, έχουν λιγότερη εμπλοκή με τα video games σε σχέση με τα αγόρια. Παίζουν περισσότερα τα αγόρια, περισσότερα επιθετικά παιχνίδια, περισσότερες ώρες, μεγαλύτερη αύξηση της επιθετικότητας εκτός διαδικτύου. 

Το ότι δεν υπάρχει σωματική δραστηριότητα, που είναι κάτι που το αναφέρατε αρκετά. Η απουσία σώματος, δηλαδή τι συνεπάγεται σε σχέση με το θέμα που συζητάμε. 

Εκτός του γεγονότος της άρσης των αναστολών, που είπαμε ότι είναι σημαντικό, θα πρέπει όλοι να καταλάβουν, και οι γονείς και οι παιδαγωγοί, και τα υπουργεία Παιδείας και τα σχολεία, ότι τα παιδιά και οι έφηβοι πρέπει να χρησιμοποιούν το σώμα τους σε δραστηριότητες. Πρέπει να υπάρχουν με το σώμα τους. Δεν μπορείς να αφήνεις ένα παιδί ακινητοποιημένο μπροστά από μια οθόνη του υπολογιστή ή μπροστά από ένα tablet χωρίς να του δίνεις ώθηση, εάν δεν το κάνει μόνο του, να χρησιμοποιήσει το σώμα του σε δραστηριότητες. Όταν λοιπόν δεν συμβαίνει αυτό, έχουμε ζητήματα σε σχέση με το σώμα. Εκτός από το γεγονός ότι το σώμα μαθαίνει το παιδί να μην χρησιμοποιεί το σώμα του, δεν εκτονώνει με ένα τρόπο την ενέργεια που έχουν τα παιδιά και οι έφηβοι σε αυτές τις ηλικίες. 

Ποια πρέπει να είναι η σχέση του παιδιού με την τεχνολογία; Τι θα λέγαμε στους γονείς; Τι μπορούμε να πούμε; 

Είναι σημαντικό να πούμε στους γονείς το εξής: να γίνει μία διαφοροποίηση από αυτό το οποίο ονομάζουμε ηθικό πανικό στην ιστορία των μέσων επικοινωνίας και στον κυβερνοχώρο, που δεν είναι ακριβώς μέσο επικοινωνίας. Αλλά πάντα, κάθε τι καινούργιο που εμφανίζεται μας τρομάζει, μας δημιουργεί αναστολές. Υπάρχει ένας φόβος με την τεχνολογία. Αυτό είναι το ένα και θα πρέπει να το έχουμε υπόψη. Το άλλο όμως, που έχει να κάνει με το ποιος είμαι εκτός κυβερνοχώρου και άρα τι δυνατότητες έχω μέσω του κυβερνοχώρου να γίνω χειρότερος από αυτό το οποίο είμαι εκτός κυβερνοχώρου, είναι κάτι το οποίο πρέπει να το δούμε. Εάν έχουμε ένα παιδί, το οποίο δεν έχει την υποστήριξη που θα πρέπει να έχει, την ψυχοκοινωνική και τη συναισθηματική υποστήριξη από το περιβάλλον του, το οικογενειακό και από το σχολείο, είναι πάρα πολύ εύκολο μέσω και της χρήσης των περιβαλλόντων του διαδικτύου να αναπτύξει συμπεριφορές οι οποίες είναι επιθετικές, βεβαίως κ.τ.λ. Άρα, με πολύ μεγάλη προσοχή στο χρόνο με τον οποίο επιτρέπουμε στα παιδιά να χρησιμοποιούν τα tablets και τα κινητά τηλέφωνα. Πρέπει να υπάρχει όριο στη χρήση της οθόνης. Πολύ μεγάλη προσοχή στο τι κάνουν τα παιδιά στον κυβερνοχώρο. 

Στη συμμετοχή, που αναφέρατε προηγουμένως, ότι θα πρέπει ίσως οι γονείς να είναι κοντά στο παιδί.

Με κάποιο τρόπο, όχι με κάποιο τρόπο ελεγκτικό, που θα αισθανθεί ο έφηβος ότι τον ελέγχει ο γονέας και άρα θα αντιδράσει, αλλά με κάποιο τρόπο περισσότερο δημιουργικό, έτσι ώστε να έχουν οι γονείς μια εικόνα για το τι συμβαίνει σε αυτούς τους χώρους. Θα πρέπει, ει δυνατόν, να συμμετέχει ο γονέας στις δραστηριότητες του παιδιού, στα παιδιά μικρότερης ηλικίας, να τα ενθαρρύνει σε παιχνίδια, τα οποία έχουν να κάνουν με εκπαιδευτικούς σκοπούς. Αυτά που ονομάζουμε serious games, σοβαρά παιχνίδια κ.τ.λ. Ενίσχυση της δραστηριότητας του παιδιού έξω από τον κυβερνοχώρο, έξω από την οθόνη. Άρα, ενίσχυση της δραστηριότητας του παιδιού σε αθλητικές δραστηριότητες, που συμμετέχει και το σώμα, εκτονώνεται το σώμα. Ενίσχυση των δραστηριοτήτων του παιδιού με κοινωνικές ομάδες έξω από το διαδίκτυο. Το να εντάσσεται, να έχει χόμπι, να μπορεί να υπάρχει και να είναι αποδεκτό σε χώρους και να λαμβάνει ικανοποίηση σε χώρους έξω από το διαδίκτυο. Η τέχνη, η μουσική, όλα αυτά είναι πάρα πολύ σημαντικά. Άρα, να αναπτύξει τα ενδιαφέροντά του αρκετά εκτός διαδικτύου. Εκτός διαδικτύου και το διαδίκτυο να είναι απλά, να λαμβάνει το χώρο που προφανώς και θα λάβει στη ζωή του παιδιού και του εφήβου σε ένα λογισμένο πλαίσιο και ένα πλαίσιο δημιουργικό. Και όχι ένα πλαίσιο που εξαντλεί το παιδί και την οικογένεια. 

Το περιεχόμενο, να φανταστώ, παίζει ρόλο. Το να το ελέγχουν, και αυτό, όπως αναφερθήκατε προηγουμένως, με έναν δημιουργικό τρόπο. Να προσπαθούν δηλαδή να έχουν λίγο το νου τους στο τι περιεχόμενο εκτίθεται τα παιδιά. 

Εάν ο γονέας ανοίξει το δωμάτιο του παιδιού και δει το παιδί ξαφνικά να κλείνει το κινητό τηλέφωνο ή ξαφνικά να κλείνει την οθόνη του κινητού, σημαίνει ότι κάτι συμβαίνει. Και πράγματι, είναι ένας χώρος στον οποίο μπορεί κανείς να κάνει πλήθος πραγμάτων, το καλύτερο έως το χειρότερο, με πολύ μεγαλύτερη ευκολία απ’ ότι στην εκτός διαδικτύου πραγματικότητα, για αυτές τις ηλικίες τουλάχιστον. 

Φυσικά, γιατί είναι και πολύ περισσότεροι κίνδυνοι και είναι και πολύ πιο εύκολο να τους προσεγγίσει ένα παιδί. Έτσι, να εκτεθεί σε αυτούς, ακόμη εννοώ και χωρίς να το θέλει πολλές φορές. Χωρίς θέλει να βρεθεί μπροστά σε ένα τέτοιο περιεχόμενο.

Αυτό χρειάζεται να υπάρχει και προστασία. 

Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ για σήμερα, για αυτή τη συζήτηση, για μία ακόμη φορά που ήσασταν μαζί μας.