Η δημιουργία και η διατήρηση των σχέσεων αποτελεί θεμελιώδη ανθρώπινη ανάγκη. Ξεκινώντας από την κοινή παραδοχή πως ο άνθρωπος είναι φύσει κοινωνικό ον, μελετούμε τις ανθρώπινες σχέσεις, καθώς βρίσκονται στον πυρήνα της ύπαρξης μας, καθορίζουν την ποιότητα της ζωής μας και αποτελούν το πεδίο της εξέλιξης και της διαμόρφωσης του εαυτού μας. Γεννιόμαστε, ζούμε και αναπτυσσόμαστε εντός σχέσεωαν.
Οι ανθρώπινες σχέσεις είναι πολύπλοκες και δυναμικές, συγκροτούνται προοδευτικά μες στο χρόνο κι επηρεάζονται από ποικίλους προσωπικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Σε αυτή τη διαδικασία, η αμοιβαιότητα και η αλληλεπίδραση αποτελούν απαραίτητες προϋποθέσεις, που για να υπάρξουν το συστατικό της επικοινωνίας κρίνεται αναγκαίο.
Έτσι, οι σχέσεις συγκατασκευάζονται μέσα από την επικοινωνία μας με τους άλλους.
Πως ορίζεται όμως η Επικοινωνία;
Το να ορίσουμε σαφώς τι είναι Επικοινωνία, μέσα σε μια φράση ή σε λίγες γραμμές, ίσως φαντάζει δύσκολο, μιας και απαιτεί αναφορά σε διάφορες συνθήκες. Ωστόσο, σε αυτό το εγχείρημα μπορούμε να σταθούμε στο τι διευκολύνει και τι δυσχεραίνει την επικοινωνία.
Ο Ψυχολόγος Tomas Gordon (1918-2002) αφιέρωσε τη ζωή του στο να βοηθήσει τους ανθρώπους να βελτιώσουν τις σχέσεις τους στο συντροφικό, οικογενειακό, σχολικό και εργασιακό τους περιβάλλον.
Το Μοντέλο Gordon μιλά για την οικοδόμηση αποτελεσματικών σχέσεων και εστιάζει στα εμπόδια που μπλοκάρουν την επικοινωνία και που αν εντοπιστούν, μπορούν να αντικατασταθούν από δεξιότητες και τρόπους που προάγουν τις ανάγκες μας και κατ’ επέκταση τις σχέσεις μας.
Η πρόθεσή μας να βοηθήσουμε τους αγαπημένους μας σε ένα πρόβλημα που βιώνουν μπορεί να είναι γνήσια, ωστόσο πολλές από τις απαντήσεις μας παρεμποδίζουν, μπερδεύουν ή και απομακρύνουν τους άλλους.
Τα 12 εμπόδια (roadblocks) της αποτελεσματικής επικοινωνίας
Τα 12 εμπόδια (roadblocks) της αποτελεσματικής επικοινωνίας, όπως παρουσιάζονται παρακάτω, φαίνεται να αποδυναμώνουν παρά να διευκολύνουν τις σχέσεις μας.
1. Οδηγίες/ Εντολές/ Διαταγές
Φράσεις όπως «Πρέπει/ Δεν πρέπει να κάνεις…», «Αντιμετώπισε την πραγματικότητα», «Θα κάνεις αυτό που σου λέω εγώ» δίνουν κατευθύνσεις με προσταγή και επιβλητικό τρόπο, υποσκάπτουν την αυτονομία του ατόμου και δημιουργούν συναισθήματα καταπίεσης.
Ειδικά στις σχέσεις γονέα-παιδιού, μπορεί να προκαλέσουν φόβο και να φέρουν αντιδραστική/ επαναστατική συμπεριφορά.
2. Προειδοποίηση/ Απειλή
Τα προειδοποιητικά και απειλητικά μηνύματα κρύβουν άμεσες ή έμμεσες αρνητικές συνέπειες, σε περίπτωση που ο παραλήπτης δεν τα ακολουθήσει. Κάτι τέτοιο δημιουργεί ανισότητα στη σχέση, με την μια πλευρά να ασκεί εξαναγκασμό και να έχει τον έλεγχο και την άλλη να στέκεται με επιφύλαξη, άγχος και απόσταση.
Για παράδειγμα, φράσεις όπως «Αν δεν με ακούσεις, δεν θα τα πάμε καλά», «Όταν το κάνεις αυτό, πας γυρεύοντας», «Αν δεν κάνεις αυτό που σου λέω, θα τσακωθούμε άσχημα» δημιουργούν ανισότητα στη σχέση και εγείρουν αισθήματα ανασφάλειας.
3. Κήρυγμα/ Ηθικολογία
Αυτός ο τύπος επικοινωνίας μοιάζει περισσότερο «φορμαρισμένος», παρά αυθεντικός. Για παράδειγμα, στην περίπτωση που κάποιος μοιράζεται τη δυσκολία του να ισορροπήσει την προσωπική του ζωή με την εργασία, μια απάντηση λ.χ. «Στις μέρες μου δεν προλαβαίναμε να τα σκεφτούμε όλα αυτά, η ζωή είναι σκληρή και θέλει θυσίες» ή «Είναι καθήκον μας να…» δεν αναγνωρίζει την εμπειρία του ατόμου, αλλά δημιουργεί την εντύπωση ότι βρίσκεται εκτός συνόλου, ότι δεν ακολουθεί τους κοινούς κοινωνικούς τρόπους και κανόνες και άρα δεν είναι τόσο «σωστό».
4. Συμβουλές/ Έτοιμες λύσεις
Η προσφορά έτοιμων λύσεων και συμβουλών αποτελεί ίσως τον συχνότερο τρόπο επικοινωνίας. Ωστόσο, αυτός ο τρόπος, κατά κύριο λόγο, περνά το μήνυμα ότι το πρόβλημα μοιάζει πολύ απλό και εύκολο στη λύση του και υπονοεί ότι το άλλο πρόσωπο δεν έχει τη δυνατότητα να την βρει μόνο του και να την θέσει σε εφαρμογή.
Πόσες φορές έχουμε αναρωτηθεί τι πάει λάθος με εμάς, όταν οι άλλοι μας παρουσιάζουν έτοιμες λύσεις με απλό τρόπο;
Μάλιστα, σε περιπτώσεις όπου μας ζητείται συναισθηματική στήριξη, οι συμβουλές και οι έτοιμες λύσεις παρεμποδίζουν τη συναισθηματική έκφραση του ατόμου και την ενεργητική μας ακρόαση.
5. Κριτική/ Κατηγορία
Από την μικρή μας ηλικία, η αρνητική αξιολόγηση διαμορφώνει και τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας. «Δεν σκέφτεσαι σωστά», «Μην κατηγορείς κανέναν άλλον, παραμόνο τον εαυτό σου», «Κοίτα πόσο άσχημα έχεις κάνει τα πράγματα» είναι μερικές από τις φράσεις που εμπεριέχουν κριτική και φέρνουν το πρόσωπο που τις εισπράττει σε μειονεκτική θέση, δημιουργώντας συναισθήματα αναξιότητας.
Έτσι, η αρνητική αξιολόγηση ωθεί το άτομο να αποστασιοποιείται για να προστατευτεί από αυτήν. Συχνά, υιοθετεί και το ίδιο την ίδια επικριτική στάση, τόσο προς τον εαυτό όσο και προς τους άλλους.
6. Απόσυρση/ Χιούμορ/ Αλλαγή θέματος
Κάνοντας αστεία, αποφεύγοντας τη συζήτηση ή αλλάζοντας θέμα, συχνά δείχνουμε απουσία ενδιαφέροντος ή και σεβασμού.
Τέτοια μηνύματα δηλώνουν την πρόθεσή μας να απομακρύνουμε το άλλο άτομο από το πρόβλημα που μας εκφράζει και κατά κύριο λόγο προκαλούν συναισθήματα απόρριψης και απογοήτευσης.
7. Ερμηνεία/ Ανάλυση/ Διάγνωση
Οι ταμπέλες, οι διαγνώσεις και οι ερμηνείες, όπως «Αυτό σίγουρα το λες/ το κάνεις επειδή θέλεις επιβεβαίωση», «Το πρόβλημά σου είναι ξεκάθαρα…» κατηγοριοποιούν και στιγματίζουν τους ανθρώπους.
Τέτοιες φράσεις δείχνουν πως εμείς ξέρουμε με σιγουριά καλύτερα πως νιώθει και πως σκέφτεται το άλλο πρόσωπο, πως έχουμε ήδη σχηματίσει μια άποψη και είμαστε σε θέση να «διαγνώσουμε» τι συμβαίνει, στάση που μοιάζει απειλητική ως προς την ακεραιότητα του.
8. Ερωτήσεις/ Ανάκριση
Απαντήσεις όπως «Γιατί νιώθεις έτσι;» ή «Τι σκεφτόσουν όταν το έκανες αυτό;» δηλώνουν απουσία ενσυναίσθησης και κατανόησης, εμπεριέχουν καθοδήγηση και συχνά κριτική. Τέτοιες φράσεις επιρρίπτουν την ευθύνη για τυχόν «λάθη» στο άλλο πρόσωπο, με αποτέλεσμα να περιορίζουν την ελευθερία του να εκφραστεί ανοιχτά.
Έτσι, οι κλειστού τύπου ερωτήσεις, φέρνουν μονάχα συγκεκριμένες απαντήσεις και περνούν το μήνυμα ότι… «δεν θέλω να ακούσω τίποτε παραπάνω από εσένα, παραμόνο σχετικά με αυτό που σε ρωτάω».
9. Έπαινος
Αντίθετα με την κοινή άποψη ότι ο έπαινος είναι βοηθητικός στην επικοινωνία μας, συχνά μπορεί να έχει αρνητικά αποτελέσματα. Ειδικά στην περίπτωση όπου κάποιος μας εκφράζει δυσάρεστα συναισθήματα, μια θετική αξιολόγηση είναι δυνατόν να μην μπορεί να την αποδεχθεί και έτσι να κρατήσει μια αμυντική στάση.
Επίσης, οι άνθρωποι συχνά γινόμαστε επιφυλακτικοί όταν υποθέτουμε πως, αφού ακούμε θετικές αξιολογήσεις, ας προετοιμαζόμαστε και για τις αρνητικές. Συχνά, έπαινος μπορεί να είναι δείγμα «χειρισμού», ενώ συνάμα δημιουργεί προσδοκίες, περνώντας το μήνυμα ότι άλλος γίνεται αποδεκτός μόνον υπό συγκεκριμένες συνθήκες.
10. Εκλογίκευση/ Επιχειρηματολογία
Προσπαθώντας να πείσουμε τον με συγκεκριμένα επιχειρήματα, τυχαίνει να χρησιμοποιούμε φράσεις όπως «Δεν βγάζει νόημα αυτό που λες» ή «Οι καταστάσεις δείχνουν ότι κάνεις λάθος», αποκτώντας έναν ρόλο «δασκάλου».
Η χρήση της λογικής δεν είναι αποτελεσματική σε πολλές περιπτώσεις και μπορεί να φέρει το άλλο πρόσωπο σε στάση αμυντική, αντιδρώντας και μη θέλοντας να ακούσει. Και σε αυτή την περίπτωση, με τα λεγόμενα μας, δείχνουμε ότι εμείς ξέρουμε καλύτερα και μοιάζει να θεωρούμε τον άλλον αδύναμο να δει την κατάσταση.
11. Γελοιοποίηση/ Ντρόπιασμα
Μια τέτοια στάση μπορεί να έχει ιδιαίτερα αρνητικό αντίκτυπο στην αυτοεικόνα του άλλου ατόμου. Φράσεις όπως «Οκ, κύριε-ξερόλα», «Τι να μας πεις κι εσύ που…», «Εσείς οι γυναίκες συνεχώς κάνετε έτσι» φέρνουν κατά κύριο λόγο συγκρούσεις και διαφωνίες, καθώς προκαλούν έντονο εκνευρισμό και αίσθηση υποτίμησης.
12. Καθησυχασμός/ Παρηγοριά
Είναι πολύ συχνό, όταν θέλουμε να νιώσει ο συνομιλητής μας καλύτερα, να μειώνουμε τη σημασία του προβλήματος που μας εκφράζει, λέγοντας ίσως «Μην ανησυχείς, όλα θα πάνε καλά» ή «Δες τη θετική πλευρά».
Ωστόσο, έτσι δείχνουμε πως δεν κατανοούμε αυτό που βιώνει στο πραγματικό του μέγεθος, παρά πιθανά αποφεύγουμε να μείνουμε με τη δυσκολία που μας φέρνει. Μάλιστα, οι άνθρωποι τείνουν να ερμηνεύουν αυτή τη στάση καθησυχασμού ως μια προσπάθεια να αποδεχθούμε τον άλλον υπό συγκεκριμένους όρους, δηλαδή μονάχα όταν είναι σε καλή διάθεση.
Φυσικά, κάποιοι από τους τρόπους που παρουσιάστηκαν παραπάνω αποτελούν εμπόδια στην επικοινωνία, μόνον όταν ο συνομιλητής μας εκφράζει ένα πρόβλημα ή μάς ζητά στήριξη σε μια δύσκολη κατάσταση. Σε καμία περίπτωση τα λογικά επιχειρήματα, η παρηγοριά ή ο έπαινος δεν δυσχεραίνουν την επικοινωνία, όταν εκφράζονται στις καθημερινές μας σχέσεις και έχουν το κίνητρο της σύνδεσης.
Τέλος, είναι σημαντικό να θυμόμαστε πως η επικοινωνία μας διευκολύνεται και οι σχέσεις μας ανθίζουν όταν:
- και οι 2 πλευρές νιώθουν αμοιβαία εκτίμηση και τον χώρο να εκφράσουν ελεύθερα και χωρίς τον φόβο της κριτικής όσα βιώνουν και σκέφτονται,
- υπάρχει ενσυναισθητική κατανόηση, δηλαδή η αναγνώριση των συναισθημάτων και της κατάστασης του συνομιλητή μας,
- υπάρχει εμπιστοσύνη στο άλλο πρόσωπο, ότι μπορεί να τα καταφέρει και να λύσει με τον δικό του προσωπικό τρόπο τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει.
---
Βιβλιογραφία
Regan, P. (2011). Close Relationships. Routledge, New York.
Gordon, T. (2015). Τα μυστικά της αποτελεσματικής ηγεσίας. Μάρτης, Αθήνα.
Gordon, T. (2021). Τα μυστικά του αποτελεσματικού γονέα. Κάκτος, Αθήνα.
.svg){kind=logo}
